tag:blogger.com,1999:blog-25826133855848809992024-03-13T10:49:06.552+08:00لغتنا اليوممدونة عن لغتنا العربيةمحمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.comBlogger50125tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-69600115900294023342013-04-17T22:59:00.003+08:002013-04-18T00:11:25.366+08:00لغة السياسي<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:SimSun;
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">قرأت في
بعض مواقع النت سجالات بين مؤيدي ومعارضي الرئيس</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> المصري</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> محمد مرسي عن مدى تمكنه من اللغة الانجليزية، فالمعارضون يقولون أن انجليزيته
ضعيفة ولذلك يفضل الحديث بالعربية، والمؤيدون يؤكدون أنه يتقن اللغة ولكنه يتحدث
مع الأجانب عن طريق مترجم ليظهر اعتزازه بلغتنا العربية</span></span><span class="textexposedshow"><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">.</span></span><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكننا
إذا نظرنا إلى الموضوع بشيء من التجرد فإننا سنجد أن على أي سياسي أن يتحدث بلغته
للأسباب التالية</span></span><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">:</span><br />
<span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">من المعروف لدى الجميع
أن كلام الساسة الكبار، خصوصا ممن هم في موقع المسؤولية، محسوب عليهم، فالناس
تستمع إلى كل كلمة يقولونها، ولذلك فإن عليهم التعبير بدقة عما يريدون قوله حتى لا
يساء فهمهم، وهو ما لا يتأتى إلا بلغتهم الأم</span></span><span class="textexposedshow"><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;">.</span></span><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br style="mso-special-character: line-break;" />
<br style="mso-special-character: line-break;" />
</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٢- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">السياسي الكبير، سواء كان في الحكم أو المعارضة، لا يمثل نفسه، بل
يمثل الكيان الذي ينتمي إليه، وبالتالي فإن عليه أن يمثل ذلك الكيان تمثيلا حسنا
مشرفا، وهو ما يصعب تحقيقه بلغة أجنبية؛ لأن الشخص حين يتحدث بلغة تعلمها على كبر
يظهر متلعثما مهزوزا بعض الشيء، وهذا طبيعي لكون اللغة ليست لغته، لكنه في الوقت
ذاته يهز من صورته وصورة الكيان الذي يمثله أمام الآخرين</span></span><span dir="LTR"></span><span class="textexposedshow"><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br style="mso-special-character: line-break;" />
<br style="mso-special-character: line-break;" />
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٣- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">على السياسي المسؤول أمام شعبه أن يتعامل معه بشفافية ووضوح وأن يحرص
على أن يعرف الشعب ما يقوله حتى مع الأجانب، وهو ما يتطلب الحديث باللغة التي
يعرفها الشعب ويفهمها. وحتى وإن توافرت ترجمة من اللغة الأجنبية التي أجرى بها
سياسي ما حديثه إلى اللغة التي يعرفها الشعب فإن بعضهم قد يقول أنها ليست دقيقة
ولا تعكس حقيقة ما قاله ذلك السياسي، وهو ما قد يفتح الباب أمام البلبلة والمزايدات
وربما التخوين</span></span><span dir="LTR"></span><span class="textexposedshow"><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٤- </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">السياسي شخصية عامة يراقب الناس أقواله وأفعاله، ويتخذه الكثيرون منهم
قدوة، فإن رأوا منه اعتزازا بلغته وتمسكا بها وحرصا عليها، فقد ينعكس ذلك عليهم
ويزيد من حبهم لغتهم وسعيهم إلى تطويرها وتقديمها على كل لغة سواها</span></span><span dir="LTR"></span><span class="textexposedshow"><span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span>.</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-size: 14.0pt; line-height: 115%;"><br />
<br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أخيرا
وليس آخرا، فإن قدرة السياسي على ممارسة السياسة ممارسة تراعي مصالح العباد لا
ترتبط بمعرفته لغة أجنبية، ولا حتى بكونه حاصلا على درجة علمية مرموقة كالماجستير
أو الدكتوراه بقدر ما هي مرتبطة - بعد توفيق الله - بالرؤية الواضحة والتخطيط السليم
والتنفيذ الدقيق، وهي أمور حتى وإن احتاج في جوانب منها إلى معرفة ببعض اللغات
الأجنبية فإنه لن يعجز عن الاستعانة بأهل التخصص طلبا للمشورة بخصوصها، فالحذر كل
الحذر من اختزال مؤهلات السياسي أو غيره في مدى إتقانه لغة من لغات السادة
الخواجات!</span></span></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-33545413348021361212013-02-28T23:10:00.001+08:002013-03-13T08:30:26.927+08:00خلدونيات لغوية: بين أهل اللغة والطارئين عليها<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div style="text-align: right;">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;"><span style="font-size: small;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في مقدمته الشهيرة عن
العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود الحضارات
واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى<span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>. ولذا فسوف
نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها وتقييمها ومعرفة
كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي<span dir="LTR"></span></span></span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;"><span style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;"><span style="font-size: small;"><span dir="LTR"></span></span></span>. </span></span><br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;">______________________________________________________</span></span><br />
<br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;"> </span>يؤمن غالبية الناس
أن الطريقة المثلى لتعلم لغة أجنبية هي تلقيها من أهلها، ويتحمل نفر غير قليل منهم
تكاليفا كثيرا ما تكون باهظة في سبيل دراستها على يد معلم ينتمي إليها انتماءً لا
شك فيه. وأحيانا يذهب البعض إلى أبعد من ذلك فيسافرون إلى بلد تلك اللغة ليخالطوا
أهلها ويتشربوها من منبعها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكثيرا ما يؤدي
تلقي اللغة على يد واحد من أهلها إلى شعور الطالب بأنه سيتعلمها بالفعل، وأنه
متميز عن نظيره الذي يتعلمها على يد طارئ عليها تعلمها على كبر، حتى وإن أتقنها
هذا الأخير إتقانا معقولا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولم يأت تفضيل أهل
اللغة على الطارئين عليها من فراغ، فأهل اللغة تتوفر فيهم مزايا لا توجد في غيرهم،
وإن وجدت فإنها غالبا ما تكون ناقصة. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولذلك فإننا
سنحاول في هذا المقال، معتمدين على كلام ابن خلدون، أن نتحدث عن معايير ثلاثة
يمكننا بمقتضاها أن نفرق بين أهل اللغة والطارئين عليها، وهي كالتالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>أولا</b>، تحدث ابن
خلدون عن معيار الزمان بصفته معيارا يمكننا أن نفرق به بين </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أهل اللغة والطارئين
عليها، حيث أكد أن أهل اللغة هم من يربون عليها منذ الصغر حتى يكبرون وتستحكم
لديهم ملكتها، فإذا تجاوزوا سنا معينة صاروا من أهلها وصار من الصعب على أقرانهم
ممن هم في السن ذاتها اكتساب اللغة وإتقانها مثلهم، لأن المتعلمين في الصغر
"أشد استحكاما لملكاتهم"، ولأن "الألسن واللغات شبيهة بالصنائع ...
والصنائع وملكاتها لا تزدحم ... ومن سبقت له إجادة ملكة فقل أن يجيد أخرى أو
يستولي فيها على الغاية".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولقد أشار ابن خلدون إلى نقطة أخرى بخصوص عامل الزمان، وهي أن الطفل إذا
نشأ في البداية على لغة، ثم انتقل إلى محيط آخر تستعمل فيه لغة أخرى وهو لا يزال
صغيرا وكبر فيه، فإنه من الممكن أن يتقن اللغة اللاحقة ويصبح من أهلها رغم أنه بدأ
حياته في كنف لغة أخرى، ومثال ذلك "أصاغر أبناء العجم الذين يربون مع العرب
قبل أن تستحكم عجمتهم فتكون اللغة العربية كأنها السابقة لهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>ثانيا</b>، تكلم ابن خلدون عن عامل آخر مهم للتمييز بين أهل اللغة والطارئين
عليها، حيث بين أن المكان الذي ينشأ فيه المرء له دور مهم في اكتساب اللغة،
فانتماء الواحد منا لأهل لغة ما نابع من كونه سمع في صغره "كلام أهل جيله
وأساليبهم في مخاطباتهم وكيفية تعبيرهم عن مقاصدهم"، ثم تكررت عملية السماع
تلك متزامنة مع الاستعمال من قبل الصغير حتى كبر، وصارت اللغة "ملكة وصفة
راسخة" فيه، وأصبح هو من أهلها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولأن مكان النشأة عامل مهم في تحديد انتماء المرء لأهل لغة ما، فإنه يطغى
على الأصل والعرق في الأهمية، فقد يكون الصغير منتميا إلى قوم مختلفين تماما لغويا
وعرقيا عن سكان المحيط الذي ينشأ فيه، ومع ذلك نجده يكتسب لغتهم ويصبح من أهلها.
ولذلك يقول ابن خلدون أنه "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">إن عرض لك ما تسمعه
من أن سيبويه والفارسي والزمخشري وأمثالهم من فرسان الكلام كانوا أعجاما مع حصول هذه
الملكة لهم"، أي ملكة اللغة، "فاعلم أن أولئك القوم الذين تسمع عنهم إنما
كانوا عجما في نسبهم فقط، وأما المربى والنشأة، فكانت بين أهل هذه الملكة من العرب ومن
تعلمها منهم، فاستولوا بذلك من الكلام على غاية لا شيء وراءها، وكأنهم في أول نشأتهم
بمنزلة الأصاغر من العرب الذين نشأوا في أجيالهم حتى أدركوا كنه اللغة وصاروا من أهلها.
فهم وإن كانوا عجما في النسب فليسوا بأعجام في اللغة والكلام".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>ثالثا</b>، أشار ابن خلدون في غير موضع من مقدمته إلى معيار ثالث مهم، وهو
معيار الأداء، والذي يتفوق فيه أهل اللغة على الطارئين عليها، فحسب ابن خلدون فإن
التلقائية في الأداء من أهم ما يميز أهل اللغة، فهم على سبيل المثال ليس لديهم
مشكلة في فهم معاني الكلمات مباشرة ودون تأخر أو تردد، فالواحد منهم له من الرسوخ
في اللغة "بحيث تتبادر المعاني إلى ذهنه من ... الألفاظ عند استعمالها، شأن البديهي
والجبلي"، وإن استعصى عليه فهم شيء كان السبب في ذلك "المباحث
الذهنية"، أي محتوى الكلام وليس اللغة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ومن أوجه التلقائية في الأداء عند أهل اللغة أيضا أن استخدامها استخداما
صحيحا يعد طبعا لديهم، فالواحد فيهم إن سمع كلاما يخالف ملكة اللغة كما يتحدثها
أهلها "مجه ونبا عنه سمعه بأدنى فكر، بل وبغير فكر"، ولو أراد استخدام
اللغة استخداما مخالفا لما اصطلح عليه أهلها "لما قدر عليه، ولا وافقه عليه
لسانه، لأنه لا يعتاده ولا تهديه إليه ملكته الراسخة عنده".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكما أن التلقائية في الأداء تدل على رسوخ اللغة واستحكامها عند أهلها،
فإنها تعني أيضا أن أغلبهم يتقنون لغتهم دون معرفة بتفاصيل قواعدها المجردة رغم
استعمالهم تلك القواعد استعمالا صحيحا، فمعرفة القواعد "علم بكيفية، لا نفس
كيفية"، كما يقول ابن خلدون، والواحد من أهل اللغة رغم تمكنه من لغته فقد
"يعجز عن الاحتجاج لذلك كما يصنع أهل القوانين النحوية والبيانية"، لأن
إتقانه لغته أمر وجداني كما يسميه ابن خلدون.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ثمة نقطة أخرى يتميز بها أهل اللغة عن الطارئين عليها من ناحية الأداء، وهي
قدرتهم على اكتساب وجهها الفصيح حتى وإن كان اختلافه عن أوجهها العامية التي يربون
عليها بينا جليا كما هو الحال في اللغة العربية، فأهل اللغة ليس عليهم سوى <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/05/blog-post.html" target="_blank">مخالطة</a>
وجهها الفصيح مخالطة مكثفة واستعماله حتى يتمكنوا منه. أما الطارئون عليها فإنه
يصعب عليهم ذلك لأن الملكة "إذا سبقتها ملكة أخرى في المحل فلا تحصل إلا
ناقصة مخدوشة".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">شواهد وفوائد</span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بعد أن استنبطنا من كلام ابن خلدون المعايير الثلاثة التي يمكننا أن نفرق
بمقتضاها بين أهل اللغة والطارئين عليها، سنحاول فيما يلي أن ننظر فيما يمكن أن
يعنيه هذا الكلام لنا في عصرنا الحاضر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولأن نقاطا مثل أهمية اكتساب اللغة في الصغر ودور المحيط الحيوي في ذلك
والتلقائية التي يتميز بها أهل اللغة تعد مما نلمسه ونراه في حياتنا اليومية، فإنه
في الغالب لا خلاف عليها ولا حاجة ماسة للتفصيل فيها. ولذلك فإننا سنقصر الحديث
على نقطتين ارتأينا أهميتهما، وهما كالتالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>أولا</b>، يمكننا أن نستنتج من كلام ابن خلدون أنه ليس بالضرورة أن يكون هناك
تلازم بين الانتماء اللغوي والانتماء العرقي، فما ذكره صاحب المقدمة عن العجم
الذين نشأوا بين العرب فانتموا إليهم لغة وإن لم ينتموا إليهم نسبا يبين لنا أن من
الممكن أن يكون المرء من أهل لغة ما دون أن يكون من جنس من ارتبطت بهم اللغة
تاريخيا، وهذا واضح جلي في أبناء المهاجرين الذين يربون في بلاد هاجر إليها آباؤهم
فيصبحون من أهل لغة بلدهم الجديد رغم اختلافهم عرقيا في كثير من الأحيان عن
الغالبية المستقرة به.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن أهمية كلام ابن خلدون بالنسبة لنا تكمن في الحالة المعاكسة، وهي التي
تتغلب فيها لغة المهاجرين على لغة المستقرين، لأن الاختلاف بين الانتمائين اللغوي
والعرقي يكون في هذه الحالة ملحوظا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا نظرنا إلى اللغة العربية على سبيل المثال فسنجد أن انتشارها وترسخها خارج
جزيرة العرب جاء أساسا نتيجة هجرات مجموعات من أهل العربية الذين استوطنوا عدة
بلاد وخالطوا أهلها، وهو ما أدى إلى تعرب تلك البلاد تدريجيا وجعل غالبية سكانها
من أهل العربية وإن لم يكونوا عربا خلصا من ناحية الجنس، وهو ما نراه اليوم في
سحناتهم التي تختلف عن بعضها رغم انتمائهم للغة واحدة، وإن تعددت لهجاتها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الأمر ذاته يمكننا أن نراه في الناطقين بالأسبانية في أمريكا اللاتينية،
فبالرغم من أن كثيرا منهم يختلفون عن الأسبان عرقا ورغم أن أشكالهم وألوانهم
وسحناتهم متنوعة، إلا أن ذلك لا يغير من حقيقة انتمائهم لأهل اللغة الأسبانية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">إذن، إذا لم يكن هناك بالضرورة تلازم بين الانتمائين العرقي واللغوي فإن
هذا يعني، وهنا مربط الفرس، أن الادعاءات الشعوبية التي يسوقها البعض بأن اللغة
العربية غريبة عن البلاد التي تسودها خارج جزيرة العرب لا أساس لها من الصحة، فرغم
اختلاف سحنات كثير من أهل العربية عن سحنات سكان جزيرة العرب، إلا أن الجميع
مشتركون في كونهم من أهل العربية بغض النظر عن نسبة الدم العربي في كل منهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولذلك فإن من المهم أن ننظر إلى الأمور بشيء من التجرد وألا نقع في إفراط
أو تفريط، إذ لا يمكن أن نزعم أن أهل العربية خارج جزيرة العرب عرب خلص لأن لغتهم
العربية، ولا يمكن أيضا أن نصغي إلى الأصوات النشاز التي تدعوهم إلى نبذ العربية
لأنهم مختلفون سحنة عن عرب الجزيرة، فكلتا النظرتين قاصرتان لأنهما لا يراعيان
الكيفية التي انتشرت بها العربية خارج منشأها ولا الكيفيات التي تنتشر بها اللغات عامة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>ثانيا</b>، من أبرز ما استنبطناه من كلام ابن خلدون هو أن أهل اللغة قادرون على
اكتساب وجهها الفصيح وإتقانه رغم أنهم يربون على وجهها الدارج، فرغم أن محيطهم
تغلب عليه العامية إلا أن من الممكن للواحد منهم أن يتمكن من الفصحى ويتحدثها كما
تحدثها السابقون، وذلك "بحفظ كلامهم وأشعارهم وخطبهم والمداومة على ذلك، بحيث
تحصل الملكة ويصير كواحد من نشأ في جيلهم وربى بين أحيائهم". أما الطارئ على
اللغة فإنه إن حاول أن يتعلم الفصحى ويتقنها بالطريقة ذاتها فإنه لا يصل إلى درجة
إتقان أهل اللغة لأن الملكة، كما ورد أعلاه، "إذا سبقتها ملكة أخرى في المحل فلا
تحصل إلا ناقصة مخدوشة".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا نظرنا إلى واقعنا المعاصر والذي هو أبعد عن عصر العرب الأوائل مقارنة
بعصر ابن خلدون فسنجد كلام صاحب المقدمة لا يزال مطابقا للواقع إلى حد كبير، فالطارئون
على العربية نادرا ما يتقنونها بنفس درجة أهلها، وذلك رغم أن أغلبهم يدرسون فصحاها
فقط، ورغم أن أهلها منغمسون كل في دارجته.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا يعني هذا الكلام أننا نتعامى عن الضعف الذي يعتري استخدامنا للفصحى،
ولا عن الأخطاء الفادحة التي يرتكبها الكثيرون منا عند الحديث بها، لكننا نتحدث
هنا عن القدرة الكامنة لدى أهل العربية، فقصور الواحد منهم ناتج عن قلة مخالطة وجه
اللغة الفصيح وندرة استخدامه إياه، وبذلك فإنه ليس قصورا حتميا كما هو الحال عند
الطارئ على العربية الذي عنده "من الفتور بالعجمة السابقة التي تؤثر القصور
بالضرورة".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولذلك فإن الدعوة إلى تقعيد العامية بدعوى صعوبة الفصحى وكونها لغة أخرى
تختلف عن اللهجات التي يزعم البعض أنها لغات منفصلة مجافية للواقع ولا ترتكز على
أساس سليم، فهي مجافية للواقع لأن أصحابها يتجاهلون حقيقة أن السواد الأعظم ممن
يتقنون الفصحى هم من أهل العربية الذين نشأوا في كنف لهجاتهم، فلو كانت لهجاتهم
تلك لغات منفصلة لكانت الصعوبة التي تلاقيهم عند اكتساب الفصحى بنفس درجة الصعوبة
التي يلاقيها الطارئون عليها ممن ربوا على لغة مختلفة، ولكانت أخطائهم شبيهة بتلك
التي تصدر عن هؤلاء الطارئين.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ثم إن دعوتهم هذه ليست مرتكزة على أساس سليم لأنها لا تفرق بين الممكن
والمستحيل، ولا بين المرحلي والأزلي، فقصور أهل العربية في فصحاهم يمكن جبره
بتحسين أو تغيير مناهج اكتسابها<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>حتى يصلوا
إلى درجة الإتقان، وكثير منهم يصل، أما قصور الطارئين عليها فهو حتمي يظل قائما
مهما حاول المتعلم تلافيه، اللهم إلا في حالات نادرة لا يقاس عليها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">خاتمة</span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بغض النظر عن المعايير التي ذكرناها في هذا المقال فإن كل من سمع أجنبيا
يتحدث لغته أو تعلم هو لغة أجنبية يعلم أن ملكة أهل اللغة أرسخ مقارنة بالطارئين
عليها، ولا يحتاج في الغالب إلى من يثبت له</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ذلك</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> لأنه من المعلوم من الواقع
بالضرورة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولأن الأمر كذلك فإن من المهم جدا أن يمَكَّن الناس من التعامل بلغتهم في مجالات
الحياة المهمة كافة، وألا يضطروا إلى التعامل بلغة لا رسوخ لهم فيها طالما هم في
بلدهم، لأن ذلك يعزلهم عن كثير من الأمور الحيوية بالنسبة لهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولذلك فإن تعريب الحياة العامة تعريبا كاملا وتنشيط الترجمة، وخصوصا في مجال العلوم،
يعدان من الأمور التي ينبغي لنا نحن أهل العربية الالتفات إليها والسعي إلى
تحقيقها، وذلك لإتاحة المعلومات أمام الجميع ولإقرار مبدأ تكافؤ الفرص ولمنع جعل
اللغة، وهي الشكل، معيارا للتنافس عوضا عن المضمون، وحتى لا ينقسم المجتمع بين
أغلبية تندب حظها لأنها لا تتقن لغة أجنبية، وقلة تظن أنها شعب الله المختار.</span></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--></div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-74625636087072794702013-01-31T22:24:00.002+08:002013-02-09T00:19:01.976+08:00خلدونيات لغوية: عن اللغة والفكر<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في مقدمته الشهيرة عن
العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود الحضارات
واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;"><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;">ولذا فسوف
نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها وتقييمها ومعرفة
كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;"><span dir="LTR"></span>. </span><br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR">
</span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-bidi-language: AR-YE;">____________________________________________________________________</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">تحدث علماء اللغة والفلاسفة في الماضي
والحاضر عن علاقة اللغة بالفكر، واختلفوا حول تحكم اللغة ببنيتها في الفكر ومدى
ذلك التحكم، فقال بعضهم أن الفكر مستقل عن اللغة وأنها لا تتحكم فيه ولا تقيده،
وقال البعض الآخر أن اللغة التي نتحدثها تحدد نظرتنا إلى العالم وسميت تلك الفرضية
الحتمية اللغوية، واتخذ فريق ثالث موقفا وسطا بقوله أن لغة المرء تؤثر على تفكيره
ولكنها لا تتحكم فيه وسميت فرضيتهم النسبية اللغوية. (شاهد، عزيزي القارئ، هذا
<a href="http://www.youtube.com/watch?v=d_Af7TSyOOc" target="_blank">الشرح المبسط</a> لفهم الموضوع).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وبينما رفض أغلب علماء اللغة فرضية
الحتمية اللغوية التي تقول أننا سجناء داخل لغتنا، لقيت فرضية النسبية اللغوية
شيئا من القبول عند بعض الباحثين وإن كانت نتائج دراساتهم بشأنها لا تزال بعيدة عن
إثبات صحة الفرضية إثباتا مقنعا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وحيث أن باب النقاش حول الموضوع ما
زال مفتوحا فإننا سنحاول في هذا المقال معرفة وتحليل ما ذكره ابن خلدون عنه علنا
نجد عنده جديدا.</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">يقول ابن
خلدون في فصل بعنوان "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: Calibri;">في أن صناعة النظم و
النثر إنما هي في الألفاظ لا في المعاني</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">":</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">"</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">المعاني موجودة عند كل أحد، وفي طوع كل فكر منها ما يشاء ويرضى، فلا يحتاج إلى
تكلف صناعة في تأليفها. وتأليف الكلام للعبارة عنها هو المحتاج للصناعة، كما قلناه،
وهو بمثابة القوالب للمعاني. فكما أن الأواني التى يغترف بها الماء من البحر منها آنية
الذهب والفضة والصدف والزجاج والخزف، والماء واحد في نفسه، وتختلف الجودة في الأواني
المملؤة بالماء باختلاف جنسها لا باختلاف الماء، كذلك جودة اللغة وبلاغتها في الاستعمال
تختلف باختلاف طبقات الكلام في تأليفه باعتبار تطبيقه على المقاصد، والمعاني واحدة
في نفسها. وإنما الجاهل بتأليف الكلام وأساليبه على مقتضى ملكة اللسان إذا حاول العبارة
عن مقصوده ولم يحسن بمثابة المقعد الذي يروم النهوض ولا يستطيعه لفقدان القدرة عليه".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إذا حاولنا تحليل كلام ابن خلدون، على قصره،
ورغم أنه يتكلم عن اللغة أساسا وليس عن الفكر، فمن الممكن أن نستخرج نقطتين:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><b>أولا</b>، يرى ابن خلدون أن اللغة لا تتحكم في
الفكر ولا تؤثر فيه، "فالمعاني موجودة عند كل أحد، وفي طوع كل فكر منها ما يشاء
ويرضى"، وهو ما يعني أن المرء ليس أسير لغته، إذ له أن يعمل
عقله ويخرج بأفكار قد تكون عبقرية وقد تكون غير ذلك دون أن يكون للغة دور مقيد في ذلك.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><b>ثانيا</b>، رغم أن عملية التفكير ليست مرتبطة
باللغة عند ابن خلدون، إلا أن عملية التعبير عما ينشأ من أفكار يلزمها استعمال
اللغة، والتي هي "بمثابة القوالب للمعاني". ومعرفة هذه القوالب اللغوية
هي "ملكة اللسان"، والتي نكتسبها من مجتمعنا قراءة وسماعا، وهو ما يعني
أنه يلزمنا التعبير عن أفكارنا باستعمال ما درج الآخرون على استعماله حسب المقام،
وهذا هو معنى القوالب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إذن، نستنتج من كلام ابن خلدون أن اللغة لا
تحدد أفكارنا، وإنما تحدد كيفية تعبيرنا عنها، "فصناعة الكلام نظما ونثرا
إنما هي في الألفاظ لا في المعاني".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">تقييم</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">قد يرى البعض في الرأي الخلدوني عن علاقة
اللغة بالفكر شيئا من التناقض، فصاحب المقدمة يقول أن اللغة ليست مقيدة بالفكر،
لكنه في الوقت ذاته يرى أن اللغة بمثابة القوالب التي تُصب فيها الأفكار، فكيف إذن
يكون الفكر غير مقيد باللغة؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">الحقيقة أن الإجابة عن هذا السؤال تستوجب
استحضار أمر مهم ما انفك ابن خلدون يذكره في مواضع مختلفة من مقدمته، ألا وهو
طبيعة اللغة الاجتماعية، فاللغة ملكة اجتماعية بامتياز، ووظيفتها الأساسية هي
تمكين الناس من التواصل، فهي للمجتمع ومنه وإليه. ولأنها كذلك، فإن ما يجدِّ
من أفكار يعبَّر عنه بكلام يفهمه الناس، فما فائدة الفكرة الجديدة إن لم تصل عقول
الناس ولم تدركها أفهامهم؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وقد تكون طبيعة اللغة الاجتماعية وكونها أداة
تواصل السبب الرئيسي الذي يدفع البعض إلى القول بأن اللغة تقيد الفكر، فقد تدور في
خلد المرء من الأفكار "ما يشاء ويرضى" كما يقول ابن خلدون، لكنه إذا
أراد التعبير عنها تحتم عليه تأطيرها بلغة يفهمها الناس، فتبدو كأنها مقيدة باللغة
رغم كونها ليست كذلك.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وليس شرطا أن يعبَّر عن الأفكار الجديدة
بكلمات يستعملها الناس، فقد يصَّك مصطلح أو تستعار كلمة من لغة أخرى لهذا الغرض،
لكن مدى تناسبها مع نسق اللغة وروحها هو ما يحدد إمكانية اندماجها في جسد اللغة
ووجدان متحدثيها أو طائفة منهم إن كانت الكلمة مصطلحا خاصا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ثم إننا إذا ألقينا نظرة خاطفة على بعض لغات
العالم فسنجد أن من الصعب التسليم بأن اللغة توجه الفكر، ففي العربية نقول أنتَ
وأنتِ، بينما لا يوجد في لغات أخرى كثيرة سوى ضمير واحد للمخاطب المفرد، فهل يؤثر
ذلك أحيانا على متحدثي تلك اللغات فلا يدركون أرجلا أم امرأة يخاطبون؟؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وهناك من اللغات، ومنها العربية، ما تكون
فيها الأسماء إما مذكرة أو مؤنثة، سواء كان المسمى عاقلا أو غير عاقل، فالليل
والقمر والقلب أسماء مذكرة في لغتنا، والنار والحرب والصحراء مؤنثة، فهل يعني هذا
أننا نضفي على الأولى صفات الذكورة وعلى الثانية صفات الأنوثة؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إذن، بالعودة إلى كلام ابن خلدون فإننا نقول
أن اللغة عنده تقولب الأفكار ولا تقيد الفكر أو تؤثر فيه، وبدون تلك القولبة يكاد
ينتفي الهدف الأساسي الذي وجدت من أجله اللغة، وهو التواصل.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">استطراد</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">شاهدت ذات مرة <a href="http://www.youtube.com/watch?v=p4vCSJgF-uI&feature=player_embedded" target="_blank">مقابلة قصيرة</a> مع رجل عجوز في
أحد شوارع مصر بدأتها المذيعة بسؤال الرجل عن ضعف تمثيل المرأة في البرلمان، وهو
ما دفع الرجل إلى الرد بشيء من الغضب قائلا أنه يريد الحديث عن حافلات النقل العام
بدلا من الموضوع الذي طرحته المذيعة!</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ورغم أن الرجل استعمل في بداية حديثه كلمة لا
تقال على التلفاز أمام الملأ، إلا أن رده جسد مدى انفصال الفكرة التي طرحتها
المذيعة عن هموم الرجل والناس عامة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولذلك فإن اللغة وإن كانت تقولب الأفكار ولا تقيد
الفكر كما استنبطنا من كلام ابن خلدون، فإننا لا يمكن أن نتجاهل أن لكل لغة <u>فضائها
الخاص</u> الذي تغلب عليه أفكار أهلها وثقافتهم، فالخطاب السائد في مجتمع ما يحدد
الأفكار التي يكتب لها أن تنتشر وتسود، ويحدد أيضا ما لا يمكن أن يقبله المجتمع وإن
جيشت له جحافل الكتاب والمذيعين.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ونحن اليوم نجد أن مسألة حقوق المرأة مثلا
والتي تطرح باستمرار في كثير من وسائل إعلامنا منذ عشرات السنين لا تلقى تجاوبا من
رجل الشارع العادي كما شاهدنا في المثال أعلاه، لأن الكثيرين يشعرون أنها فكرة
دخيلة مستجلبة من سياق مختلف غريب عنهم، فهي لا تنتمي إلى فضاء لغتهم وإن عُبِّر
عنها بها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إذن، سواء أكانت اللغة ذاتها ببنيتها
وقواعدها لا تؤثر على الفكر، وهو ما نعتقده، أو كانت تؤثر، فإن من المؤكد أن
المحتوى السائد فيها له أثر مهم على الفكر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">من الصعب لموضوع مثل موضوع اللغة والفكر أن
نوفيه حقه في سطور معدودات، فالعقل البشري الذي أبدعه الخالق سبحانه وتعالى أعقد
مما نتصور، ومعرفتنا بتفاصيله لا تعد شيئا مقارنة بما يجري فيه من عمليات على
مستوى عال من الدقة والتعقيد والسرعة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">لكننا مع ذلك نقول أن من المهم جدا أن ندرك
أن اللغة سواء كانت تؤثر في الفكر أو لا تؤثر، فإن المجتمع الذي يتحدثها ويحدد
شكلها يؤثر في الفكر، ويؤثر أيضا في إمكانية وكيفية التعبير عما ينتجه عقل ما من
أفكار.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولذلك فإن من الضروري<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>للباحث في علاقة اللغة بالفكر ألا ينسى أن
اللغة نتاج مجتمع، وأنه لا يمكن النظر إليها مجردة، فهي إن لم تكن لازمة للتفكير
فإنها لازمة للتعبير، وهي وإن كانت كما عرفها ابن خلدون "عبارة المتحدث عن
مقصوده"، إلا أنها في الوقت ذاته "في كل أمة حسب اصطلاحاتهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-11642832097105825922012-12-31T23:12:00.002+08:002013-01-19T07:45:36.058+08:00خلدونيات لغوية: منابع الفصحى<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">اشتهر
ابن خلدون بأنه مؤسس علم
الاجتماع، حيث تحدث في مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام
الدول والعمران البشري وصعود الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما
زالوا بما كتبه
ابن خلدون عن التاريخ والسياسة والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع
التي احتوت
عليها المقدمة، إلا أن موضوع اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام
الكافي
كما حظيت المواضيع الأخرى</span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">. </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة
مقالات محاولين شرحها وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي</span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">.</span><span dir="LTR" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></span></span><br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span dir="LTR" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">____________________________________________________________________</span></span></span><br />
<br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span dir="LTR" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></span></span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">تعد قدرة الأطفال على اكتساب اللغة من
محيطهم دونما تلقين يذكر من أجل النعم التي أنعم الله بها على الإنسان، فمحيط
الطفل داخل المنزل وخارجه هو المنبع الذي تفيض منه اللغة عليه فيكتسبها دون الحاجة
إلى تعليم أو شرح أو أي شيء من قبيل ما يحتاجه الكبار حين يتعلمون لغة أجنبية.</span>
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وقد وصف ابن خلدون عملية الاكتساب تلك
في فصل من مقدمته عنونه ب" في أن اللغة ملكة صناعية"، ذكر فيه أن
"الملكات لا تحصل إلا بتكرار الأفعال، لأن الفعل يقع أولا وتعود منه للذات
صفة، ثم يتكرر، فيكون حالا. ومعنى الحال أنها صفة غير راسخة. ثم يزيد التكرار،
فيكون ملكة، أي صفة راسخة. فالمتكلم من العرب حين كانت ملكة اللغة العربية موجودة
فيهم يسمع كلام أهل جيله وأساليبهم في مخاطباتهم وكيفية تعبيرهم عن مقاصدهم كما
يسمع الصبي استعمال المفردات في معانيها فيلقنها أولا. ثم يسمع التراكيب بعدها،
فيلقنها كذلك. ثم لا يزال سماعهم لذلك يتجدد في كل لحظة ومن كل متكلم، واستعماله
يتكرر، إلى أن يصير ذلك ملكة وصفة راسخة، ويكون كأحدهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وواضح من كلام ابن خلدون أنه يصف
العصور الأولى التي سبقت استشراء اللحن في اللغة، والذي أدى إلى انقسام اللغة
العربية إلى قسمين رئيسيين أولهما الفصحى وثانيهما اللهجات الدراجة التي أصبحت هي
لغة المحيط التي يكتسبها الطفل اكتسابا طبيعيا ويربى عليها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولأن الفصحى قد ابتعدت عن البيت
والشارع واختصت بمجالات محددة كالتعليم وكتابة الوثائق الرسمية والكتب والرسائل
العلمية فقد صار من اللازم إيجاد طرائق لإتقانها رغم قلة استخدامها في المحيط
العام وابتعداها عن أغلب ما هو رسمي.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br />
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولقد أكد ابن خلدون في مقدمته أن
الطريقة الأنجع للتمكن من الفصحى هي <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/05/blog-post.html" target="_blank">مخالطتها</a>، لكن السؤال الذي يطرح نفسه هنا هو:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ما هي منابع الفصحى التي ينبغي النهل
منها لإتقانها؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">أجاب ابن خلدون عن هذا السؤال في أكثر
من موضع في مقدمته، حيث أشار إلى منابع نسميها في هذا المقال بالعامة، وأخرى
نسميها بالخاصة، وسنتناولهما في نقطتين، وهما كالتالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><b>أولا</b>، تحدث ابن خلدون عن منابع عامة
للغة، الهدف من النهل منها هو إتقان الفصحى عامة بحيث لا تكون اللهجات العامية
مسيطرة على ألسنتنا، وبحيث نستطيع التحدث بالفصحى بنفس الطلاقة التي نتحدث بها
اللهجة التي ربينا عليها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولقد رأى ابن خلدون أن على من أراد أن
يكتسب سليقة الفصحى ويتحدث بها كالعرب الأوائل أن "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"> يأخذ نفسه بحفظ كلامهم القديم الجاري على
أساليبهم من القرآن والحديث، وكلام السلف، ومخاطبات فحول العرب في أسجاعهم
وأشعارهم، وكلمات المولدين أيضا في سائر فنونهم حتى يتنزل لكثرة حفظه لكلامهم من
المنظوم والمنثور منزلة من نشأ بينهم ولقن العبارة عن المقاصد منهم".</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">والشاهد في هذا الكلام أن من الأهمية
بمكان ألا يقتصر مخالط الفصحى على منبع واحد أو منبعين من منابعهما، إذ ينبغي أن
ينهل من مختلف المنابع حتى تصبح الفصحى طيعة في متناوله يستخدمها بسهولة ويسر
ليعبر بها عن مقاصده.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وقد أشار ابن خلدون إلى أهمية النهل
من منابع متنوعة للفصحى في موضع آخر من المقدمة، وذلك في الفصل الذي عقده بعنوان
" في تعليم الولدان واختلاف مذاهب الأمصار الإسلامية في طرقه"، والذي
استعرض فيه طرق التعليم ومواده في كل من الأندلس والمغرب وإفريقية، ولاحظ أن الطلاب
في المغرب وبدرجة أقل في إفريقية لا يتمكنون من الفصحى في الأغلب لأن المعلميمن
يركزون على القرآن ويهملون باقي منابع اللغة الأخرى، والقرآن "لا ينشأ عنه في
الغالب ملكة لما أن البشر مصروفون عن الإتيان بمثله. فهم مصروفون كذلك عن
الاستعمال على أساليبه، فلا تحصل لصاحبه ملكة في اللسان العربي. وحظه الجمود في
العبارات، وقلة التصرف في الكلام".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">أما أهل الأندلس فلم يكونوا يقتصرون
على القرآن بل كانوا "يخلطون في تعليمهم للولدان رواية الشعر في الغالب،
والترسيل"، ولذلك كانوا أقدر على إتقان الفصحى من أهل المغرب وإفريقية، مما
يدل على أهمية نهل طالب الفصحى من عامة منابعها ومن مختلف مصادر كلام العرب إلى أن
"يرتسم في خياله المنوال الذي نسجوا عليه تراكيبهم، فينسج هو عليه، ويتنزل
بذلك منزلة من نشأ معهم وخالط عباراتهم في كلامهم حتى حصلت له الملكة المستقرة في
العبارة عن المقاصد على نحو كلامهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><b>ثانيا</b>، أشار ابن خلدون في مقدمته إلى
أن إتقان الفصحى بنفس درجة إتقان العامية لا يكفي لاستخدامها، أي الفصحى، للحديث
عن أي شيء، وذلك لأن "لكل فن من الكلام أساليب تختص به وتوجد فيه على أنحاء
مختلفة".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وعلى سبيل المثال فقد لاحظ ابن خلدون
أن نظم الشعر"لا تكفي فيه ملكة الكلام العربي على الإطلاق، بل يحتاج بخصوصه
إلى تلطف ومحاولة في رعاية الأساليب التي اختصته العرب بها وباستعمالها فيه".
ولذلك فقد رأى أنه من الضروري لمن أراد أن يصبح شاعرا أن يخالط الشعر ويحفظ الكثير
منه حتى يستوعب أساليبه التي تختلف عن أساليب فنون الكلام الأخر</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ى ويكون ملكة خاصة بفصحى الشعر.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"></span>
</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولقد عرف ابن خلدون الأسلوب على أنه
" المنوال الذي تنسج فيه التراكيب، أو القالب الذي ترص فيه"، وبين، كما
ورد أعلاه، أن إتقان الفصحى يختلف عن معرفة الأسلوب الذي يختص به مجال ما، فقد
يكون أحدهم ضليعا بالفصحى المستعملة في علم ما وقاصرا في الفصحى السائدة في علم
آخر.</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولقد ضرب ابن
خلدون مثلا على ذلك بنفسه، حيث قال:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">" ذاكرت يوما صاحبنا أبا عبد
الله بن الخطيب، وزير الملوك بالأندلس، وكان الصدر المقدم في الشعر و الكتابة،
فقلت له: أجد استصعابا علي في نظم الشعر متى رمته، مع بصري به وحفظي للجيد من
الكلام من القرآن والحديث وفنون من كلام العرب، وإن كان محفوظي قليلا. و إنما
أتيت، والله أعلم، من قبل ما حصل في حفظي من الأشعار العلمية والقوانين التأليفية،
فإني حفظت قصيدتي الشاطبي الكبرى والصغرى في القراءات في الرسم واستظهرتهما،
وتدارست كتابي ابن الحاجب في الفقه والأصول وجمل الخونجى في المنطق، وكثيرا من
قوانين التعليم في المجالس، فامتلأ محفوظي من ذلك و خدش وجه الملكة التي استعددت
لها بالمحفوظ الجيد من القرآن و الحديث و كلام العرب، فعاق القريحة عن بلوغها.
فنظر إلي ساعة معجبا، ثم قال: لله أنت، هل يقول هذا إلا مثلك؟".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولم يكتف ابن خلدون بالحديث عن نفسه
مثالا لمن يتقنون الفصحى عامة ولا يجيدون استخدام سوى بعض أساليبها، حيث أعطى
مثالا آخرا محددا عن الاختلاف بين أسلوب الشعراء وأسلوب الفقهاء، فقال:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: 12.0pt; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">"أخبرني صاحبنا
الفاضل أبو القاسم بن رضوان، كاتب العلامة بالدولة المرينية، قال: ذاكرت يوما
صاحبنا أبا العباس بن شعيب، كاتب السلطان أبي الحسن، وكان المقدم في البصر باللسان
لعهده، فأنشدته مطلع قصيدة ابن النحوي، ولم أنسبها له، وهو هذا:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: 12.0pt; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: 12.0pt; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">لم أدر حين وقفت
بالأطلال ما
الفرق بين جديدها و البال</span></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: 12.0pt; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">فقال لي على البديه: هذا شعر فقيه، فقلت له: ومن أين لك ذلك؟ قال: من قوله
ما الفرق، إذ هي من عبارات الفقهاء وليست من أساليب كلام العرب، فقلت له: لله
أبوك، إنه ابن النحوي".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">يتبين لنا إذن أن هناك منابع خاصة لإتقان الفصحى المستخدمة في مجال معين من
مجالات الحياة المختلفة، </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وأن مخالطة الكلام المستخدم في مجال ما هو ما
يمكن المخالط من استيعاب الأسلوب المطرد فيه، وأنه هناك فرقا بين الفصحى العامة
والتي هي عكس اللهجات الدارجة، وبين أنماط مختلفة من الفصحى تتمايز فيما بينها
باختلاف أساليبها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">تطبيقات</span></b><span dir="LTR" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">بعد أن تحدثنا
عن منابع الفصحى وصنفناها بناءً على كلام ابن خلدون، سنحاول فيما يلي أن نأتي على
ذكر شيء من الشواهد والفوائد التي يمكن استقائها مما ورد أعلاه، قاصرين الحديث على
نقطتين، وهما كما يلي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><b>أولا</b>، إذا نظرنا
في النقطة الأولى التي أوردنا فيها كلام ابن خلدون عن أهمية مخالطة نصوص متنوعة من
الفصحى فسنجد أن النهل من منابع الفصحى المتعددة يعد بالفعل أمرا حيويا لكل من رام
امتلاك ناصيتها، لأن الاقتصار على منبع أو منبعين فقط يحد من قدرتنا على اكتساب مفردات
وتعابير جديدة وعلى ترسيخ قدرتنا على الالتزام بحركات الإعراب عند الحديث.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">لكن السؤال الذي
يطرح نفسه هنا هو: هل ثمة منابع أهم من الأخرى؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">الحقيقة أن
الإجابة عن هذا السؤال تتطلب التذكير بأن الهدف الرئيسي من مخالطة الفصحى هو
التخلص من تأثير العامية على اللسان، وهو ما يدفعنا إلى إعادة صياغة السؤال
كالتالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ما هي نصوص
الفصحى الأقدر على تخليص مخالطها من تأثير العامية؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">من الصعب بالطبع الإجابة على هذا السؤال دون دراسة ميدانية مفصلة، لكننا
يمكن أن نقول أن مدارسة القرآن والحديث والنصوص المرتبطة بهما تجعلنا أقرب إلى استخدام
حركات الإعراب استخداما صحيحا، لأن <u>قدسيتها</u> تجعلنا حريصين على نطقها نطقا
صحيحا كما وردت ودون أي خطأ وإن كان غير مقصود.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">لكن إتقان الفصحى لا يقتصر على الإعراب فقط، بل يتعداه إلى العلم بمفرداتها
ومعانيها وتراكيبها وأسالبيها وما إلى ذلك مما يخرج عن نطاق علم النحو والذي هو
جزء من علوم العربية. ولذلك فإن على من رام الفصحى أن ينهل من منابعها المختلفة
حتى يتقنها من كافة جوانبها، فحتى وإن كان أحدهم متقنا للفصحى من ناحية النطق بها
دون لحن، فإن قدرته على وصف مباراة كرة قدم مثلا مرتبطة بمدى معرفته بالمفردات
والمصطلحات وربما الأساليب المستخدمة في ذلك المجال.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وعليه فإن قال قائل أن نصوص القرآن والسنة وما يتعلق بهما ليست كافية
لتقويم اللسان، فإننا نقول أن هذا صحيح، لكننا نقول أيضا أن دارس العلوم الشرعية
الجاد بطبيعة تخصصه لا يقتصر عليها، بل يلزمه مخالطة العديد من متون العلوم
الأخرى، فتضعه مخالطته نصوص القرآن والسنة على أول طريق اللسان الفصيح، فتكون
بمثابة الأساس، وتزيد مخالطة النصوص الأخرى من قدرته على استخدام الفصحى بطلاقة
ودون لحن، فتكون بمثابة المرسخ. ولربما كان هذا أحد أهم أسباب قدرة علماء الدين
على الحديث بعربية تقل فيها لدرجة كبيرة الأخطاء في الإعراب وحركاته، خصوصا إذا ما
قارناهم بغيرهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">وبناءً على ذلك يمكننا أن نقول أن إتقان الفصحى يستلزم أولا تقويم اعوجاج اللسان
وتخليصه من تأثير العامية من الناحية الإعرابية، وهو ما يتأتى بمخالطة نصوص الكتاب
والسنة وما يرتبط بهما مما له طابع قدسي، ويتبع ذلك مخالطة أنماط الفصحى الأخرى من
نثر وشعر للتمكن من جوانب الفصحى الأخرى واستكمال تقويم اللسان.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><b>ثانيا</b>، بالنسبة للنقطة الثانية التي أشار فيها ابن خلدون إلى أن كل فن من
فنون الكلام له أساليب معينة فإن نظرة خاطفة على استخدام اللغة في مجالات مختلفة
تثبت لنا أن هذا الكلام صحيح، إذ أن لكل مجال قوالب لغوية محددة تشيع فيه وتميزه عن
غيره. وإذا نظرنا إلى لغة الإعلام مثلا فإننا نجد أن بها عبارات شائعة من قبيل:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">١- صرح مصدر مسؤول بوزارة الداخلية...</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">٢- أفادت التقارير الواردة من...</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">٣- وفي خبر عاجل وردنا للتو...</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولا تقتصر تلك القوالب الجاهزة على مفردات أو عبارات محددة فقط، بل قد تدخل
أيضا في اختيار الأزمنة، فنجد مثلا أن عنوان الخبر قد يكون في المضارع، بينما
الخبر نفسه في الماضي.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">مثال</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">العنوان: الرئيس يطيح بمستشاريه</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">نص الخبر: أفادت وكالة الأنباء ال... بأن الرئيس ال... أصدر قرارا بإعفاء
كل من...</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولا يعني اختصاص كل مجال بأنماط معينة من اللغة أنه لا مشترك بينها، فاللغة
في نهاية المطاف واحدة، وتفرد مجال ما بقوالب معينة لا يعني أن كل اللغة المستخدمة
فيه مختلفة عما هو مستخدم في مجالات أخرى، لأن تلك القوالب جزء مما هو شائع في ذلك
المجال وليست كله.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ومن نافلة القول أن اكتساب ملكة الكتابة أو الحديث بالفصحى عن مجال بعينه
عملية يسبقها اكتساب "ملكة الكلام العربي على الإطلاق"، أي إتقان الفصحى
عامة، إذ هي بمثابة الأساس الذي يجب أن يوجد حتى تصبح عملية اكتساب أسلوب متخصص
يسيرة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ومما يلحظه قارئ كتب التراث أن اللغة المستخدمة فيها، بغض النظر عن
مواضيعها، مختلفة بعض الشيء عن فصحانا المعاصرة، والاختلاف ليس في اللغة بقدر ما
هو في الأساليب، ولربما يعود ذلك إلى اختلاف نمط حياتنا عن نمط حياة من سبقنا،
ولكن أيا كانت الأسباب فإن من المهم أن نشجع النشئ وحتى الكبار على مخالطة كتب
التراث وعدم الاقتصار على ما يكتب بالفصحى المعاصرة فقط، لأن ذلك من شأنه أن يجعل
الأساليب القديمة بمفرداتها وتراكيبها مألوفة لدينا ليسهل بذلك اتصالنا بماضينا
ولكي لا تكون كتب التراث مثلا للعربية المقعرة التي يتخذها البعض مادة للتندر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">تكلمنا في <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/05/blog-post.html" target="_blank">مقال سابق</a> عن أن مخالطة الفصحى هي السبيل الأمثل لإتقانها،
وحاولنا في هذا المقال أن نبين المنابع التي ينبغي النهل منها لتحقيق تلك
المخالطة، لكن يبقى سؤال مهم ينبغي الإجابة عليه وهو:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ما هي الطريقة المثلى لمخالطة الفصحى؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إذا عدنا إلى ما قاله ابن خلدون عن كيفية اكتساب ملكة الفصحى فسنجد أنه حدد
<u>الحفظ</u> طريقة مثلى لذلك حين قال أن "وجه التعليم لمن يبتغي هذه الملكة
ويروم تحصيلها أن يأخذ نفسه بحفظ كلامهم القديم الجاري على أساليبهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولم يذكر ابن خلدون لماذا اختار الحفظ سبيلا أمثلا لمخالطة الفصحى، لكننا
إذا فتشنا في مقدمته لوجدناه يقول في موضع آخر أن "السمع أبو الملكات
اللسانية"، وهو ما يعني أن اختياره راجع والله أعلم إلى أن التأكد من حفظ نص
ما يستلزم قراءته بصوت عال ولو كان المرء بمفرده، مما ينقل النص من خانة المقروء
فقط إلى خانة المقروء والمسموع والمنطوق.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">لكن مخالطة الفصحى لا تؤتي أكلها بالحفظ فقط حسب ما يرى ابن خلدون، إذ
ينبغي الانتقال بعد الحفظ وربما بالتزامن معه إلى مرحلة الاستعمال والتعبير عن
المقاصد حتى ترسخ الملكة المكتسبة ويصبح جريانها على اللسان تلقائيا، "وعلى
قدر المحفوظ وكثرة الاستعمال تكون جودة المقول المؤلف".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">إذن، إذا عرفنا أن التمكن من الفصحى يستلزم مخالطتها، وأن مخالطتها تستلزم
معرفة منابعها، وأنها تكون بكثرة الحفظ والاستعمال، فماذا نحن فاعلون لنطبق ذلك في
عصرنا الحالي؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">الحقيقة أن مخالطة الفصحى في عصرنا هذا لربما تكون، على عكس ما يعتقده
البعض، أيسر من العصور السابقة، إذ يتوفر لدينا من التقنيات ما يتيح الفصحى
وبغزارة أمام الجمهور، فالصغير يسمع الفصحى منذ نعومة أظفاره في الرسوم المتحركة،
والكبار، متعلمين وأميين، يستمعون إليها في العديد من البرامج الإذاعية والمتلفزة، لا بل أننا لا نبالغ إذا قلنا أن انتشار
الحواسيب والنت جعل الفصحى في متناول كل من طلبها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">لكننا مع كثرة سماعنا الفصحى في وسائل الإعلام لا نتقنها كما يجب، أو
بالأصح، لا نتقن الحديث بها كما نتقن فهمها، والسبب في ذلك يعود إلى قلة حديثنا
بها، وهو ما يجعل استعمالها استعمالا صحيحا تلقائيا عند الحديث بها أمرا صعبا
للكثيرين منا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">ولذا فإن علينا أن نوجد السبل التي تمكننا من استخدام الفصحى وبكثرة حتى
تجري على ألسنتنا، ولعل من أنجع تلك السبل أن تكون الخطابة والإلقاء والمناظرة
موادا إلزامية في المدارس والجامعات وأن تربط بمناهج اللغة العربية حتى تحل مشكلة
الفصحى في مهدها، و"يخرج الولد من عمر البلوغ إلى عمر الشبيبة وقد شدا بعض
الشيء في العربية والشعر والتبصر بهما، وبرز في الخط والكتاب، وتعلق بأذيال العلم
على الجملة".</span><br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-theme-font: major-bidi;"><br /></span></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-73177968313322511382012-11-30T22:18:00.003+08:002013-01-15T08:38:06.041+08:00خلدونيات لغوية: عن دلالات اللهجات<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم
الاجتماع، حيث تحدث في مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه
ابن خلدون عن التاريخ والسياسة والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت
عليها المقدمة، إلا أن موضوع اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي
كما حظيت المواضيع الأخرى</span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">. </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة
مقالات محاولين شرحها وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي</span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">.</span><span dir="LTR" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></span></span><br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span dir="LTR" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;">____________________________________________________________________</span></span></span><br />
<br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span dir="LTR" style="font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"> </span></span>يعد حرف القاف من أكثر الحروف
تنوعا من حيث النطق في اللهجات العربية المختلفة، حيث نجد أن القاف الفصيحة تسود
بعض اللهجات، بينما تسود القاف البدوية لهجات أخرى، وتنفرد مجموعة ثالثة عن غيرها
بالقاف المهموزة، بينما تنطق القاف في عدد محدود من اللهجات كالكاف أو الغين.</span><br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وفي كثير من الدول العربية نجد
اختلافا في نطق القاف بين بعض اللهجات داخل البلد الواحد، ففي مصر مثلا يستخدم
غالبية أهل الوجه البحري القاف المهموزة، بينما يستخدم أهل الصعيد القاف البدوية.
وفي تونس والجزائر والمغرب نجد أن بعض اللهجات تسودها القاف الفصيحة بينما تسود
القاف البدوية لهجات أخرى. وفي سورية نجد أن للقافين الفصيحة والبدوية حضور رغم أن
القاف المهموزة هي السائدة في غالبية لهجات البلد.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولا يقتصر التنوع أحيانا على
الاختلاف بين اللهجات، إذ نجد مثلا أن بعض الكلمات المحتوية على حرف القاف في
لهجات وسط وجنوب العراق تنطق بالقاف البدوية وينطق بعضها الآخر بالقاف الفصيحة.
ومن نافلة القول أن الكلمات المشتملة على القاف والمستخدمة في الفصحى دون أو أكثر
من العامية تنطق بالقاف الفصيحة في كل لهجات العرب تقريبا، حتى في تلك التي تشيع
فيها القاف المهموزة أو البدوية. (لاحظ مثلا أننا لا نجد قاهريا ينطق كلمات مثل
"الفقه" و"الثقافة" و"الاقتصاد" بالقاف المهموزة).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وبعكس ما قد يعتقده البعض فإن وجود
أكثر من نطق للقاف ليس ظاهرة وليدة عصرنا الحالي، فلقد وجد في الماضي على الأقل
نطقان للقاف، وهما القاف الفصيحة ونظيرتها البدوية، واللتان تحدث عنهما ابن خلدون
في مقدمته بشيء من الاستفاضة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وبما أن ابن خلدون كان عالم اجتماع
ومؤرخا في ذات الوقت، فإننا سنتحدث في هذا المقال عن الدلالتين الاجتماعية
والتاريخية لنطق القاف ملخصين كلام ابن خلدون عن كل منهما في نقطتين، وهما
كالتالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">أولا</span></b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">، تحدث ابن خلدون عن الدلالة الاجتماعية لنطق القاف في
اللهجات الدارجة في عصره، حيث ذكر أن أهل الأمصار، أي المدن، كانوا يستخدمون القاف
الفصيحة، بينما كان أهل البادية يستخدمون القاف البدوية أينما وجدوا في بلاد
العرب، حتى صار استخدامهم لتلك القاف البدوية "علامة عليهم بين الأمم
والأجيال ومختصا بهم، لا يشاركهم فيه غيرهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وكما أن القاف الفصيحة كانت دليلا
على الانتماء إلى المدن، فقد كانت القاف البدوية دليلا على الانتماء إلى البادية
وأهلها، "حتى أن من يريد التعرب والانتساب إلى الجيل"، أي إلى أهل
البادية، "يحاكيهم في النطق بها. وعندهم إنما يتميز العربي الصريح من الدخيل في
العروبية أو الحضري بالنطق بهذه القاف".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">يتضح من كلام ابن خلدون على أن طريقة
نطق القاف كانت وسيلة لإظهار انتماء المتحدث ومعرفة أصله وفصله، إذ كان يعرف بها إذا ما كان من سكان
المدن أو البادية، وإذا ما كان من أصحاب اللغة أو من الطارئين عليها ممن تعلموها على كبر، وكلا منهما من التصنيفات الاجتماعية التي تدل عليها لغة المرء أو لهجته أو لكنته.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ثانيا</span></b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">، تكلم ابن خلدون أيضا عن الدلالة التاريخية لنطق القاف،
حيث حاول أن يجيب على سؤال يطرح نفسه وهو: إذا كان لدينا نطقين للقاف، فأيهما
الأصل وأيهما الفرع؟ أيهما القديم وأيهما المستحدث؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">أجاب ابن خلدون على هذا السؤال
مستعينا بالحقائق التي على الأرض، حيث نبه عند حديثه عن أهل البادية إلى حقيقتين،
أولهما اتفاقهم "كلهم شرقا وغربا في النطق بها"، وثانيهما أنهم
"أبعد عن مخالطة الأعاجم من أهل الأمصار"، وكلتا الحقيقتين تدلان
تاريخيا على أن قاف البدو "متوارثة فيهم متعاقبة"، وأنها "لغة مضر
الأولين"، لا بل "لعلها لغة النبي صلى الله عليه وسلم بعينها"، مما
جعله يستنتج أن القاف البدوية أصل في اللغة العربية وأنها ليست ظاهرة
حديثة مقارنة بالقاف الفصيحة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">لكن استنتاج ابن خلدون هذا لم
يدفعه إلى القول بأن القاف الفصيحة الشائعة لدى أهل المدن هي المستحدثة، وذلك لأن
"لغة أهل الأمصار أيضا لم يستحدثوها، وإنما تناقلوها من لدن سلفهم، وكان
أكثرهم من مضر بما نزلوا الأمصار من لدن الفتح"، وبذلك فند ابن خلدون
احتمالية القول بأن القاف الفصيحة مستحدثة، وأنها نشأت نتيجة مخالطة العجم في
المدن، فحقيقة أن الكثير من العرب سكنوا المدن بعد الفتح تؤكد أن القاف الفصيحة أصل في اللغة
العربية كما هي القاف البدوية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">إذن، إذا كانت القاف الفصيحة أصيلة
في لغة العرب، وكذلك هي القاف البدوية، فهل يعني هذا أنه لا إجابة على السؤال
المطروح أعلاه؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">بلى، يرد ابن خلدون، ففي
"مخرج القاف متسع، فأوله من أعلى الحنك، وآخره مما يلي الكاف. فالنطق بها من
أعلى الحنك هو لغة الأمصار، والنطق بها مما يلي الكاف هي لغة هذا الجيل
البدوي".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ومعنى هذا الكلام أن دراية ابن
خلدون بالعرب وبتاريخهم جعلته يستنتج أن العرب في عهد النبي وقبله استخدموا كلا من
القاف الفصيحة ونظيرتها البدوية، أو أن بعضهم نطق بواحدة، ونطق البعض الآخر
بالأخرى. ولكن بعد الفتوحات الإسلامية هاجر العرب واستوطنوا العديد من الأقطار
خارج جزيرة العرب، فسادت القاف الفصيحة لهجات أهل المدن، بالإضافة إلى الفصحى
بالطبع، وسادت القاف البدوية لهجات أهل البادية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">تطبيقات معاصرة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">بعد أن لخصنا أهم ما ذكره ابن
خلدون عن حرف القاف ودلالاته سنحاول في السطور القليلة التالية معرفة ما يمكن
استفادته من كلامه في عصرنا الحالي قاصرين الحديث عن ذات النقطتين الواردتين
أعلاه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">أولا</span></b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">، بالنسبة إلى الدلالة الاجتماعية للغة فإن الحديث عنها لا
يتطلب الكثير من الشرح أو الإسهاب لأننا نعرف من الواقع أننا كثيرا ما نتخذ من
اللكنات طريقة نستدل بها على أصل المتحدث وعلى مستواه التعليمي وطبقته الاجتماعية
وما إلى ذلك من تصانيف.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وليس خافيا علينا أن تصنيف الناس
بناءً على لكناتهم أمر مرتبط بما عرف عن مستخدمي لكنة معينة من صفات، فالكثير من
الآباء مثلا ينكرون على أبنائهم استخدامهم ما يسمى "لغة الشوارع"، لأن
ذلك قد يدل على أن الأبناء لم يربوا تربية حسنة من قبل آبائهم، مما قد يحط من
قدرهم ومن قدر والديهم أمام الناس.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولا يقتصر أثر اللغة الاجتماعي على
اللكنة، أي طريقة النطق، ولكنه يتخطاه في كثير من الأحيان إلى اللهجة والتي تشمل
اللكنة وتتعداها إلى اختيار الألفاظ وحتى بعض القواعد التي قد يختلف بعضها من لهجة
إلى أخرى، ومن اللهجات إلى الفصحى بالطبع. ولقد شاهد جميعنا</span><span dir="LTR" lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><a href="http://www.youtube.com/watch?v=2AQm45CGcHo" target="_blank">آخر خطاب</a> للرئيس التونسي الأسبق والذي ألقاه من أجل
التأثير على الناس واحتواء المظاهرات، ولاحظ الكثيرون أنه تحدث باللهجة التونسية
بعكس خطابيه الأولين، وذلك لكي يبدو أقرب إلى الناس ويظهر لهم أنه لصيق بهم وبهمومهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">لكن فشل الرجل في
إقناع التونسيين وهروبه بعد خطابه بيوم دليل على أن محاولة استخدام لهجة ما بقصد
إظهار الانتماء إلى فئة معينة لا تنجح دائما إذا لم يصدق المستمعون المتحدث، ولذلك
ذكر ابن خلدون في معرض حديثه عن القاف البدوية أن "من يريد التعرب والانتساب
إلى الجيل والدخول فيه يحاكيهم في النطق بها"، والمحاكاة قد تنجح أحيانا وقد
تفشل أحيانا أخرى.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولذلك فإن من المهم أن ندرك أنه
بالرغم مما للكنات واللهجات من دلائل اجتماعية، إلا أنها بمفردها لا تكفي، فقدرة
أحدهم على محاكاة الأطباء مثلا في كلامهم ومصطلحاتهم لا تعني أنه طبيب، وهو ما يعني أن </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">من المفترض أن تكون</span> لكنة أحدهم أو لهجته مظهرا للانتماء لفئة أو أمة ما، لكنها في
كثير من الأحيان تكون وسيلة للانتماء بدلا من أن تعكسه، لأن بعض الناس كثيرا ما
يأخذون بالشكل دون المضمون، فينخدعون بفصاحة أحدهم أو حديثه كعلية القوم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ثانيا</span></b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">، بالنسبة لكل من القاف الفصيحة والقاف البدوية فقد
رأينا كما ورد أعلاه أن ابن خلدون خلص إلى القول بأن كلتا القافين أصيلتان في اللغة
العربية، وأن القاف الفصيحة سادت لهجات المدن، والفصحى بالطبع، بينما سادت نظيرتها
البدوية كلام أهل البادية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وإذا حاولنا التحقق من صحة ما خلص
إليه ابن خلدون فإننا نجد أن فيه قدرا كبيرا من الوجاهة، فرغم وحدة العرب اللغوية
في الجاهلية وعصور الإسلام الأولى إلا أن هذا لا يعني أنه لم يوجد تنوع بين ما سماه
علماء اللغة لغات العرب، أي لهجاتهم، فقد اختصت بعض القبائل بنطق بعض الحروف نطقا
مختلفا، وكان هناك بعض التباين بين بعض القبائل في شيء من النحو ومعاني الكلمات.
(راجع المقتضب في لهجات العرب للدكتور محمد رياض كريم).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولقد ذكر ابن فارس والذي عاش في
القرن الرابع الهجري، أي قبل ابن خلدون بأربعمائة عام، في كتابه الصاحبي في فقه اللغة
العربية ومسائلها وسنن العرب في كلامها أن بني تميم "يلحقون القاف باللهاة
حتى تغلظ جدا فيقولون (القوم) فيكون بين الكاف والقاف، وهذه لغة فيهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">كما نقل ابن حيان الأندلسي في
كتابه ارتشاف الضرب من لسان العرب عن أبي سعيد السيرافي (توفي ٣٦٨هـ) قوله: "رأينا
من يتكلم بالقاف بينها وبين الكاف انتهى، وهي الآن غالبة على لسان من يوجد في البوادي
من العرب، حتى لا يكاد عربي ينطق إلا بالقاف المعقودة، لا بالقاف الخالصة الموصوفة
في كتب النحويين، والمنقولة عن وصفها الخالص على ألسنة أهل الأداء من أهل القرآن".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولقد كان ابن خلدون على علم بهذه
الأقوال، إذ أشار إلى أن "أهل العربية قد ذكروا هذه القاف القربية من
الكاف"، إلا أنه أخذ عليهم أنهم "يصرحون باستهجانه واستقباحه"، أي
الحرف، "كأنهم لم يصح عندهم أنها لغة الجيل الأول".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ويتضح من كلام ابن خلدون أنه لم
يكن يعتبر كل ما ورد في اللهجات العامية خارجا عن أصل اللغة العربية، فرغم إشارته
في أكثر من موضع في مقدمته إلى أن فساد العربية جاء بعد مخالطة الأعاجم، إلا أن كلامه
عن القاف البدوية وأصلها العربي يدل على أن إدراكه لحقيقة أن اللغة ظاهرة اجتماعية
جعله يعتمد على اتخاذ متحدثي اللغة معيارا لمعرفتها ومعرفة أصلها، ولذلك نجد أنه
استنتج من استخدام أهل البادية "كلهم شرقا وغربا" القاف البدوية أنها
أصيلة وليست مستحدثة، إذ يصعب أن يكون وجودها في كلامهم صدفة وهم يعيشون بعيدا عن
بعضهم، فهل اجتمعوا من شرق ومن غرب وقرروا هجر القاف الفصيحة واستبدالها بنظيرتها
البدوية مثلا؟ </span><span dir="LTR" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولا يختلف الأمر كثيرا اليوم عن
عصر ابن خلدون، فالقاف البدوية رغم عدم استخدامها في الفصحى موجودة بنسب متفاوتة
في كل الدول الدول العربية، إذ تسود لهجات بعض الدول، وتكون على الهامش في البعض
الآخر، وهو ما يؤكد أنها أصيلة في اللغة، إذ يكاد يستحيل أن يتواطأ مستعمليها من
المحيط إلى الخليج على هجر القاف الفصيحة وإحلال نظيرتها البدوية محلها، وهو ما
يعني أنها كانت جزءً لا يتجزأ من كلام العرب الذين هاجروا واستوطنوا الأقطار التي
سادت فيها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وإذا طبقنا منهج ابن خلدون على
جوانب أخرى من لهجات العرب المعاصرة فسنجد الكثير من المشتركات التي يصعب تفسيرها
دون النظر إلى تاريخ الناطقين بالعربية في بلاد العرب، فكلمة "ماذا" في
الفصحى مثلا تستبدل ب"شنو" في العراق وبعض دول الخليج، وتحل محلها
"وش" أو "أيش" في السعودية، ثم تعاود "شنو" الظهور
في السودان. وينطبق ذات الشيء على "شو" الشائعة في الإمارات وفي بلاد
الشام. أما كلمة "ماشي" بمعنى "لا يوجد" فنجدها في اليمن وفي
المغرب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ومن الملاحظ في هذه الأمثلة
وفي الكثير غيرها من المشتركات في لهجات العرب المعاصرة أنها مستخدمة في لهجات غير
متصلة جغرافيا، مما يعزز القول بأنها ليست مستحدثة، بل هي قديمة وأصيلة حتى وإن كانت خارج نطاق الفصحى المتداولة في الماضي أو في الحاضرأو في كليهما. وقد يكون بعض تلك المشتركات مما
استحدث لاحقا، أي بعد عصر الفتوحات، ثم انتقل مع من هاجر من قطر إلى آخر، فالهجرات
لم تقتصر على عصور الإسلام الأولى.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولا ينافي ذلك أن هناك بعض الظواهر
اللغوية التي نجدها في كل لهجات العرب الحالية تقريبا رغم أنها لم تكن توجد عند
العرب في الجاهلية وفي عصر صدر الإسلام، فلقد اختفت جل مظاهر الإعراب من الكلام
الدارج منذ زمن بعيد، وانحسرت إن لم تكن قد تلاشت صيغ المثنى في الأفعال، مما قد
يشير إلى أن هذه التغيرات راجعة إلى البنية الداخلية للغة العربية وإلى طبيعة
اللغات عامة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">يتضح لنا إذن أن دراسة تاريخ العرب
ولهجاتهم وهجراتهم منذ عصر الفتوحات وحتى الحاضر من أكثر ما يمكن أن يساعدنا على
فهم أصول اللهجات العربية الحالية، وذلك بالطبع دون إغفال دراسة تاريخ سكان البلاد
العربية قبل أن يحل العرب فيها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">كما يتضح لنا أن دراسة تاريخ
اللغات واللهجات دون دراسة الناطقين بها في الماضي والحاضر ودون معرفة طبيعة
مجتمعاتهم كثيرا ما يجعلنا نقف حائرين عاجزين عن تفسير الكثير من جوانب اللغة
المتعددة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولا ينبغي أن تكون دراسة اللهجات
ترفا أو هواية يمارسها الشغوف باللغة، بل يجب أن تكون جزءً أصيلا من دراسة التاريخ
الذي يفسر حاضرنا ويسهل لنا التخطيط لمستقبلنا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وعلى سبيل المثال فإن حقيقة اشتراك
لهجات العرب المعاصرة أو بعضها في بعض مخارج الحروف أو الكلمات أو القواعد التي لا
توجد في الفصحى المتداولة تثبت أن اللغة العربية لم تنتشر خارج جزيرة العرب بفرمان أو مرسوم
فرضها على الناس كما يحاول البعض أن يصور، إذ هي انتشرت مع هجرات القبائل التي
أثرت لهجاتها على عربية الأقطار التي ارتحلت إليها. وهذا ما أشار إليه الجاحظ
(توفي ٢٥٥هـ) في أوائل كتابه البيان والتبيين حين قال: "وأهل الامصار إنما يتكلمون
على لغة النازلة فيهم من العرب، ولذلك تجد الاختلاف في ألفاظ من ألفاظ أهل الكوفة والبصرة
والشام ومصر". (راجع <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/03/blog-post.html" target="_blank">المقال الأول</a> في سلسلة خلدونيات لغوية لفهم أهمية العنصر
البشري في انتشار اللغات).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">لم يهتم العرب في الماضي بدراسة
اللهجات كثيرا، فلقد كان جل جهدهم منصبا على الفصحى، لعظم أهميتها في فهم الكتاب
والسنة، خصوصا بعد التغيرات التي طرأت على اللسان العربي بعد عصر الفتوحات. ولذلك
كان القليل الذي كتب عن العامية يهدف إلى إيضاح الفروق بينها وبين الفصحى من أجل
التمكن من الفصحى وإتقانها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">وما إن جاء العصر الحديث حتى بدأت
مجموعة من المستشرقين الغربيين بدراسة اللهجات العربية وتدوين قواعدها، وهو أمر
مستمر حتى يومنا هذا وإن تراجع دور المستشرقين بعد حل محلهم علماء اللغة الغربيين
المتخصصين في اللغة العربية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولأن دراسة الغربيين للهجات ارتبطت
إلى حد كبير بمحاولة تقعيد اللهجات الدارجة والتشجيع على هجر الفصحى فقد أضحت في
يومنا هذا سيئة السمعة، لعلم الغيورين على الفصحى أن الهدف من تلك الدراسات الإحلال
وليس الإثراء. (للاستزادة راجع كتاب تاريخ الدعوة إلى العامية وآثارها في مصر
للدكتورة نفوسة زكريا سعيد).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ولذلك فإن من الضروري ألا تترك
دراسة اللهجات لتكون مرتعا لمن يضيقون ذرعا بالفصحى ولمن سار على نهجهم من
الانهزاميين والشعوبيين الجدد، إذ ينبغي أن يوضع البحث في اللهجات المعاصرة في
سياقه الصحيح، بحيث يكون الهدف منه هو فهم علاقة اللهجات الدارجة ببعضها البعض،
وفهم كيفية انتشارها خارج جزيرة العرب بالنظر إلى تاريخ هجرات العرب واللهجات التي
جلبوها معهم أينما حلوا وتفاعلهم مع سكان البلاد التي ارتحلوا إليها ومع لغاتهم،
وفهم دور اللهجات في مجتمعاتنا المعاصرة وتحديد مجالاتها وقياس مدى تسربها إلى مجالات
الفصحى ومدى خطورة ذلك.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">أما دراسة اللهجات بغرض فرضها محل
الفصحى فلن تكون سوى مضيعة للوقت والجهد اللذان لا ينبغي بذلهما فيما لا يجدي،
فالفصحى لها مجالاتها كما للهجات مجالاتها، وكلا منهما يؤدي أدوارا تختلف عن أدوار
الآخر، فلا ينبغي أن يطغى أحدهما على الآخر، واللغة بجميع أوجهها ليست في الأصل من
الأهداف بل هي من الوسائل، ولا يحبذ للمشتغلين بها التوسع فيها لدرجة اللغو، لأنهم،
كما يتسائل ابن خلدون، إذا "قطعوا العمر في الوسائل، فمتى يظفرون
بالمقاصد؟".</span><br />
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-64057149774234326632012-10-31T22:17:00.000+08:002012-11-10T00:48:17.319+08:00خلدونيات لغوية: عن الكلمات ومعانيها<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: "\0022sans-serif\0022"; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "\0022sans-serif\0022";">اشتهر ابن
خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور
التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود الحضارات واندثارها. وقد اهتم
الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة والاقتصاد والعلوم
وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع اللغة وآراء ابن
خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: ""sans-serif"","serif"; font-size: 13.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><span dir="LTR"></span>. </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 13.5pt; mso-ascii-font-family: "\0022sans-serif\0022"; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: "\0022sans-serif\0022";">ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن
خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة
منها في عصرنا الحالي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-family: ""sans-serif"","serif"; font-size: 13.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"><span dir="LTR"></span>.</span><span dir="LTR" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span dir="LTR" style="font-family: ""sans-serif"","serif"; font-size: 13.5pt; mso-bidi-font-family: "Times New Roman"; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">___________________________________________________</span><span dir="LTR" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أذكر أنني عندما
كنت صغيرا كنت استعجب من ورود كلمة الشارع في كتاب الفقه المدرسي، حيث لم استطع
حينذاك أن أفهم سبب استخدام كلمة ظننت مخطئا أنها تعني الطريق الذي نمشي فيه في
السياقات التي كنت ألاقيها فيها، حتى أني فكرت أن أسأل أستاذي إذا ما كان ورود
الكلمة خطأ مطبعيا. لكني ولله الحمد لم أفعل، ولو فعلت لكنت في زمرة من قال عنهم
المتنبي:</span><span dir="LTR" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكم من عائب قولا
صحيحا **** وآفته من الفهم السقيم</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكما أن الصغار
يختلط عليهم معنى كلمة هنا أو هناك، فإن الكبار أيضا قد لا يفهمون المقصود من بعض
الكلمات، إذ نجد مثلا أن الكثير من الباحثين في آراء ابن خلدون يختلفون حول
استخدامه لكلمة "العرب"، فيقول بعضهم أنه عنى بها العرب بأجمعهم، ويقول
البعض الآخر أنه قصد البدو منهم، ويقول فريق ثالث أنه استخدم اللفظ للإشارة إلى
العرب عامة أحيانا وإلى الأعراب أحيانا أخرى كل حسب السياق.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولأن ابن خلدون
نفسه تكلم عن موضوع الكلمات ومعانيها في معرض حديثه عن اللغة في مقدمته فإننا
سنحاول في هذا المقال أن نعرض كلامه ملخصين إياه في نقطتين، وهما كالتالي:</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>أولا</b>، عد ابن
خلدون الموضوعات اللغوية، أي الكلمات ومعانيها، الأساس الذي تبنى عليه اللغة، فهي
أول ما يكتسبه الطفل الذي يسمع "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">استعمال المفردات في معانيها فيلقنها أولا. ثم يسمع التراكيب بعدها،
فيلقنها كذلك". ولأنها الأساس فقد رأى ابن خلدون أنها يجب أن تحل في المرتبة
الأولى عند الحديث عن علوم اللسان العربي بدلا عن النحو، والذي رأى علماء العربية
وضعه في المرتبة الأولى لأن اللحن طاله أولا وقضى على جل مظاهر الإعراب في اللهجات
العامية، وذلك بعكس المعاني التي لم يطلها ذلك القدر الهائل من التغيير.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا يعني إعطاء ابن خلدون الكلمات ومعانيها الأسبقية في ترتيب علوم اللسان
العربي أنه عدها كافية لإتقان اللغة، فلقد أكد أن الملكة اللسانية، أي التمكن من
اللغة، تقاس بمدى القدرة على تركيب الألفاظ تركيبا صحيحا على نحو كلام العرب. لكن
هذا التركيب يعتمد بدوره على العلم بالكلمات ومعانيها، وهو العلم الذي سماه علماء
العربية علم اللغة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولقد رأى ابن خلدون في ثبات الكلمات ومعانيها مقياسا لمعرفة مدى ابتعاد
لهجة عن اللغة المتفرعة عنها، فعندما تحدث عن اللهجات العربية في عصره ذكر أن
عربية البدو لم تكن تختلف عن الفصحى إلا في مسألة فقدانها حركات الإعراب، أما
الغالبية العظمى من الألفاظ فلم "تزل في موضوعاتها الأولى"، أي أن
الفارق بين عربية البدو والفصحى في عهده اقتصر على انتشار التسكين واستخدام حركات
الإعراب استخداما مغايرا لنحو الفصحى، بينما بقيت غالبية الكلمات ومعانيها على
حالها دون أن يطالها أي تغيير.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أما في المناطق الحضرية التي اختلط فيها العرب بالعجم فقد "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">استعمل كثير من كلام العرب في غير موضوعه عندهم ميلا مع هجنة المستعربين في
اصطلاحاتهم المخالفة لصريح العربية"، أي أن عددا لا بأس به من الكلمات
العربية تغير معناها في اللهجات الحضرية،<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>وذلك
بالإضافة إلى فقدان الإعراب بالطبع، وهو ما دفع ابن خلدون إلى التأكيد على أن
اللهجات الحضرية في زمنه كانت تختلف عن الفصحى وعن عربية البدو، "وهي عن لغة
مضر أبعد"، أي أبعد عن الفصحى مقارنة بعربية البدو. (نجد على سبيل
المثال أن كلمة اليوم يقابلها "النهارده" في اللهجة المصرية
و"الليلة" في اللهجة السودانية).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكما تكلم ابن خلدون عن اللهجات العربية في زمنه وعلاقتها بالفصحى فإنه
قارن أيضا بين اللغتين العربية والحميرية، حيث ذكر أنه "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">تغيرت عند مضر كثير من موضوعات اللسان الحميري. وتصريف كلماته يشهد بذلك
الأنقال الموجودة لدينا. خلافا لمن يحمله القصور على أنهما لغة واحدة ويلتمس إجراء
اللغة الحميرية على مقاييس اللغة المضرية وقوانينها، كما يزعم بعضهم في اشتقاق
"القيل" في اللسان الحميري أنه من "القول"، وكثير من أشباه
هذا. وليس ذلك بصحيح. ولغة حمير لغة أخرى مغايرة للغة مضر في الكثير من أوضاعها
وتصاريفها وحركاتها".</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">والشاهد في هذا الكلام أن العربية لغة مختلفة عن الحميرية لأن معاني
كلماتها مختلفة، فكلمة "القيل" مثلا ليس لها صلة من ناحية المعنى بقال،
يقول، قولا. وهذا مثال آخر على منهج ابن خلدون والذي بمقتضاه عد الكلمات ومعانيها
الركن الركين الذي تقوم عليه اللغة، وهو ذات المنهج الذي جعله يؤكد أن اللحن في
معاني الكلمات "أشر من اللحن في الإعراب وأفحش".</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>ثانيا</b>، أشار ابن خلدون في نهاية فصله المعنون ب"علم اللغة" إلى
البعد الاجتماعي للغة، حيث أوضح أن "النقل الذي تثبت به اللغة إنما هو النقل
عن العرب أنهم استعملوا هذه الألفاظ لهذه المعاني، لا تقل إنهم وضعوها، لأنه متعذر
وبعيد، ولم يعرف لأحد منهم. وكذلك لا تثبت اللغات بقياس ما لم يعرف استعماله على
ما عرف استعماله بجامع يشهد باعتباره في الأول".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ويدل هذا الكلام على أن إثبات أن الكلمة الفلانية تعني كذا وكذا يجب أن
يكون مبنيا على شواهد على هيئة نصوص شفوية أو مكتوبة، لا على رأي شخصي أو ادعاء لا
يعضده اي دليل، وهذا عين ما فعله مثلا الخليل ابن أحمد الفراهيدي في معجمه
"العين"، حيث اعتمد في جمع مادته على كلام الفصحاء من العرب الخلص وعلى
نصوص القرآن والسنة وما روي عن العرب من شعر ونثر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">كما يدل كلام ابن خلدون على أن القياس ليس بحجة لإثبات صحة تعبير ما في
اللغة، فلا يمكن لمدير مثلا أن يأمر موظفيه "بالطاعة الكفيفة" لمجرد
اشتراك كلمتي "كفيف" و"أعمى" في المعنى، فالتعبير الذي عرف
استعماله بين الناس هو "طاعة عمياء"، ولا يمكن استبداله بقياس ما لم
يعرف استعماله عليه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وقد يمكننا أحيانا استبدال كلمة بأخرى في بعض السياقات دون تغير المعنى،
فنقول مثلا "جريدة" عوضا عن "صحيفة"، و"باخرة" بدلا
عن "سفينة"، لكن معيار صحة الاستعمال يبقى مدى شيوع استخدام الكلمات عند
أصحاب اللغة وإن تعددت الخيارات.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">شواهد وفوائد</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بعد أن لخصنا أهم نقتطين تحدث عنهما ابن خلدون في مقدمته بخصوص الكلمات
ومعانيها سنحاول فيما يلي أن نأتي على ذكر بعض الشواهد لمعرفة مدى مطابقة كلامه
للواقع وسنحاول أيضا أن نذكر ما يمكن أن يستفاد من كلامه. ولهذا الغرض نورد النقطتين
التاليتين:</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>أولا</b>، بالنسبة للنقطة الأولى الخاصة بتقديم الكلمات ومعانيها على ما سواها
من علوم اللسان العربي نجد أن كلام ابن خلدون فيه قدر كبير من الصحة، فأول ما ينطق
به الطفل من اللغة كما ورد آنفا ليس سوى كلمات منفردات لا تركيب بينها، ثم ينتقل
بعد أن يكبر قليلا إلى مرحلة الجمل المركبة، مما يدل على توافق ترتيب ابن خلدون مع
الواقع.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن هذا لا يعني أن معرفة الكلمات ومعانيها كافية، لأنها بمفردها كالأساس
بلا بنيان، ولذلك أكد ابن خلدون كما أشرنا سابقا أن "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">اللغات كلها ملكات شبيهة بالصناعة، إذ هي ملكات في اللسان للعبارة عن
المعاني، وجودتها وقصورها بحسب تمام الملكة أو نقصانها. وليس ذلك بالنظر إلى
المفردات، وإنما هو بالنظر إلى التراكيب. فإذا حصلت الملكة التامة في تركيب
الألفاظ المفردة للتعبير بها عن المعاني المقصودة ومراعاة التأليف الذي يطبق
الكلام على مقتضى الحال، بلغ المتكلم حينئد الغاية من إفادة مقصوده للسامع. وهذا
هو معنى البلاغة."</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ويدل هذا الكلام على أن علوم اللسان الأخرى من صرف ونحو وبلاغة، بالإضافة
إلى السياق، لها دور كبير في قدرة المتكلم على التعبير وإفهام السامع، فكما أن
هناك معنى لكل كلمة من كلمات جملة مثل "قتلَ الصيادُ النمرَ"، فإن هناك
معنى للجملة ككل، وهو مرتبط بعلامات الإعراب التي تبين أن لنا أن الصياد هو القاتل
والنمر هو المقتول.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن قواعد النحو قد تتغير إلى حد ما دون أن يؤدي ذلك إلى تغير في جوهر
اللغة الذي يرتبط بالأساس بالكلمات ومعانيها، فعلى سبيل المثال نجد أن اللهجات
الدارجة في البلاد العربية اليوم لا تلتزم بالإعراب وقد يختلف موقع الفعل في بعض
جملها عن الفاعل مقارنة بالفصحى، ورغم ذلك تظل عربية لأن الغالبية العظمى من كلماتها
عربية محتفظة بمعانيها الأصلية حتى في المناطق الحضرية التي قال ابن خلدون أن
لهجاتها في زمنه كانت أبعد عن الفصحى مقارنة بلهجات البدو.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وبالمقابل نجد أن علاقة اللغات ببعضها والقدرة على تصنيفها في هذه الفصيلة
أو تلك أمر يعتمد بشكل أساسي على مدى تشابه المفردات الأساسية في كل منها وتطابق
أو تقارب معناها رغم ما اعتراها من تغيرات في النطق على مر الزمان. ولذلك نجد أن
اللغة العربية تشترك مع لغات أخرى كالولزية وبعض لغات المايا في جنوب المكسيك
وغواتيمالا في أن التركيب المبدئي للجمل (الفعلية منها بالنسبة للغة العربية) يبدأ
بالفعل ثم الفاعل ثم المفعول به إن وجد، دون أن يكون ذلك دليلا على أن لتلك اللغات
أدنى صلة ببعضها، فالاشتراك في بعض قواعد النحو لا يعد دليلا على انحدار مجموعة
لغات من لغة واحدة إذا لم يكن هناك أي تشابه بين جزء معتبر من الكلمات.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">نستخلص من كل ذلك إذن أن الكلمات، أو الموضوعات اللغوية كما أشار إليها ابن
خلدون، هي عماد اللغة وأن تغير الكلمات أو تغير معانيها أعمق ما يمكن أن يعتري
اللغة من تغيرات وأكثر ما يفصلها عن ماضيها.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>ثانيا</b>، إذا حاولنا أن نلخص كلام ابن خلدون عن علاقة البعد الاجتماعي للغة
بالكلمات ومعانيها فإنه يمكننا القول أن مستخدمي اللغة هم من يكسبون الكلمات
معانيها، وذلك بتوافقهم على أن كلمة كذا تستخدم لتعني كذا، مما يعني أنه يكاد
يستحيل على فرد ما أن يقول أنه حر في استخدام كلمة "كرسي" مثلا ليعني
بها "منضدة"، أو كلمة "حقد" ليعني بها "بهجة"، لأنه
إن فعل ذلك لن يفهمه أحد ولن يستطيع أن يتواصل مع الآخرين. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا ينافي ذلك أن فردا ما أو مجموعة صغيرة من ذوي التأثير في المجتمع قد
يستحدثون كلمة فتشيع فيه، فمع بدايات الثورة المصرية مثلا استحدثت كلمة
"مليونية" للإشارة إلى مظاهرة ضخمة يشارك فيها مليون متظاهر أو أكثر،
وما إن شاعت في المجتمع حتى ثبت معناها لدى الجميع رغم أن أول من استخدمها لم يكن
سوى نفر قليل من القائمين على تنظيم المظاهرات.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا ينافي كلام ابن خلدون أيضا احتمالية وجود أكثر من معنى لكلمة واحدة،
فقد يكون لكلمة ما عدة معان، وقد يكون لأخرى معنى عام يشيع بين عامة الناس ومعنى اصطلاحي يشيع بين فئة منهم، ككلمة الشارع
التي وردت في مقدمة هذا المقال.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وبما أن الكلمات ومعانيها نتاج توافق على استعمال كل كلمة للإشارة إلى معنى
أو عدد محدد من المعاني فإن ذلك يعني أنه لا أساس ولا صحة لما تزعمه حفنة من
المميعين يقدمون لنا في لباس مفكرين من أن كل نص مفتوح على عدد لا متناه من
التآويل، وأن كلا منا يمكن أن يفهم أي نص بطريقته دون الالتزام بأي مرجع أو قواعد،
فحتى إن احتمل نص أكثر من معنى فإن عدد تفاسيره تظل محدودة، وذلك لأن فتح الباب
على مصراعيه أمام شطحات كل مأول يظن نفسه المثقف المستنير فريد عصره من شأنه أن
يضيع قيمة اللغة ويمنعها من تأدية <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/08/blog-post.html" target="_blank">وظيفتها</a> الأساسية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> ولذلك يقول الشيخ محمد المنجد في كتابه (بدعة إعادة فهم النص) أن
"هذه الحياة تقوم على ما تواضع عليه الناس من دلالات لغوية يتم التفاهم بينهم
بناءً عليها، ولو انتفى ذلك وأصبح كل واحد يفهم معاني النصوص بحسب تأويله الخاص
الذي يقتضيه تكوينه الثقافي، فإن النتيجة أن لا يدرك أحد مدلول خطاب الآخر؛
فينعدم التواصل والتعاون" (صفحة ٤٦).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ثمة نقطة أخرى ينبغي الانتباه إليها وهو ما قد يستنتجه البعض من تأكيد ابن خلدون
أن الكلمات ومعانيها واللغة عامة هي ما شاع استعماله بين الناس، فقد يرى البعض في
ذلك دعوة إلى تقعيد اللهجات الدارجة وتنحية الفصحى لأن اللهجات هي ما درج الناس
على استعماله، فكيف يمكن الرد على مثل هذا استنتاج؟</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الحقيقة أن قولا كهذا فيه كثير من مجافاة الواقع، فاللهجات كما ذكرنا في <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/06/blog-post.html" target="_blank">مقال سابق</a> ليست لغات مستقلة
بذاتها عن الفصحى، إذ ينتمي كل منها إلى جسد اللغة العربية الواحد، بدليل أن
الواقع يظهر أن متحدثي اللهجات أقدر على إتقان الفصحى <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/05/blog-post.html" target="_blank">بمخالطتها</a> من غيرهم ممن ربي
على لغة غير العربية. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وحتى وإن زعم أحدهم أن تبني اللهجات الدارجة وإزاحة الفصحى ضرورة لأن
العاميات وسيلة أنجع لتمكين الناس من التواصل مع بعضهم فإننا نقول أن فهما كهذا
فيه تضييق لمعنى التواصل، فكما أننا نحتاج أن نتواصل مع بعضنا فإننا لا يمكن أن
نستغني عن التواصل مع ماضينا وتراثنا، ناهيك عن أن الفصحى لا غنى عنها لكل من أراد
فهم القرآن والسنة.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 18.0pt; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">خاتمة</span></b><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">يتناقل البعض على النت روايات مضحكة عن بعض من يستخدمون آيات القرآن في غير
محلها بسبب فهم مفرداتها فهما خاطئا، حيث يروى أن خياطا وضع على محله لافتة كتب
عليها "وكل شيء فصلناه تفصيلا"، وأن زميلا له في المهنة علق لافتة
مماثلة عليها قوله تعالى "نحن نقص عليك أحسن القصص"، وأن سائق حافلة
أراد اجتذاب الركاب فكتب على حافلته "يا بني اركب معنا ولا تكن مع
الكافرين". وليس بعيدا عن تلك الروايات ما نشاهده في بعض الأفلام المصرية من
مشاهد يمسك فيها أحدهم بتلابيب آخر أو يهدده بآلة حادة ليجبره على دفع مال له
قائلا "ادفع بالتي هي أحسن"!</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وقد يرى البعض في بعض تلك الاستخدامات استغلالا غير مقبول لكلام الله، وقد
يقول البعض الآخر أنها دليل على مدى تجذر الدين والقرآن في حياتنا، ولكن بغض النظر
عن هذا وذاك فإن تلك الاستخدامات إن كانت نابعة عن جهل بمعاني المفردات الواردة
فإنها تظهر مدى أهمية فهم الكلمات ومعانيها في فهم كلام الله عز وجل وفي حياتنا
عموما.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا تشكل تلك الاستخدامات خطرا يذكر على فهم آيات القرآن لأنه متداول
ومتدارس بيننا بكثرة، فحتى من لا يواظبون على قراءته يسمعون آيات منه يستشهد بها
خطيب أو يتلوها إمام أو يشرحها عالم، مما يسهل تصحيح الأخطاء الناجمة عن عدم فهم
معاني مفردات القرآن.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن الحال مختلف بعض الشيء بالنسبة للعديد من كتب علماء العصور الأولى، حيث
يحتاج حتى بعض المتعلمين منا إلى إيضاح معاني ودلالات بعض الكلمات الواردة فيها
حتى يسهل عليهم قراءتها وفهمها وإنزال المناسب من أفكارها على واقعنا.</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وليس شرطا أن تكون تلك الكلمات<span style="mso-spacerun: yes;">
</span>مهجورة، فقد نجد أن كثيرا منها مستخدم لدينا ولكن بمعنى مغاير أو بدلالة
مختلفة، فعلى سبيل المثال يلاحظ الباحث في اللغة أن العرب أطلقوا كلمة
"لسان" على ما نسميه نحن اليوم "لغة"، واصطلحوا على كلمة
"لغة" للإشارة إلى ما نسميه نحن اليوم "لهجة". أما علماء
اللغة فقد كان علم اللغة لديهم هو ذاك العلم المختص بالكلمات ومعانيها وليس بعلم
اللغة عامة كما هو الحال اليوم، وعلم المعاني جزء من علم البلاغة وليس العلم
المختص بمعاني الكلمات. والقارئ لمقدمة ابن خلدون يجد أنه استخدم كلمة
"لغة" للإشارة إلى اللهجة أحيانا وإلى اللسان أحيانا أخرى كل حسب
السياق.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; line-height: normal; mso-margin-bottom-alt: auto; mso-margin-top-alt: auto; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولذلك فإن من اللازم على الباحثين أن يعملوا على شرح التراث وتيسيره، وأن
يخرجوا به من قاعات المؤتمرات إلى الناس، وألا يكون اختلاف بعض مصطلحات أسلافنا
عائقا أمام فهم معاني ودلالات بعض كلمات أعمالهم، لأن نفائس تراثنا إن استغلقت
علينا صارت لنا بمثابة التماثيل في المتحف، وصرنا لها بمنزلة من قال الله عنهم:
"مثل الذين حملوا التوراة ثم لم يحملوها كمثل الحمار يحمل أسفارا".</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 12.0pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--></div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-68475473496405586302012-09-30T20:24:00.002+08:002013-12-21T18:16:28.509+08:00خلدونيات لغوية: ما هي أفضل اللغات؟<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div style="text-align: right;">
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في
مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود
الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى.
ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها
وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي.</span></span></div>
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">____________________________________________________________</span></span><br />
<br />
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]--><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">إذا قدر لأحدنا أن
يعرف لغات العالم المكتوبة كلها ويقرأ ما يكتبه أهلها عنها لوجد أن كلا منهم يمدح
لغته ويعتبرها الأفضل في العالم، ولوجد أن بعضهم ينظر إلى باقي اللغات على أنها
أفقر بنية وأقل جمالا وأضعف قدرة على التعبير.</span></span></span><br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br />
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا يختلف الأمر
كثيرا لدى من يغرمون بلغة غير لغتهم الأصل، حيث نجد أنهم يعددون مناقبها ويسهبون
في وصف جمال أصواتها وجزالة ألفاظها، وقد يحسدون أهلها على نشأتهم عليها وامتلاكهم
ناصيتها وقدرتهم على التعبير بها دون تلعثم أو تردد.</span></span></span></div>
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">
</span></span>
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وسواء كان أحدهم
منتميا إلى الفئة الأولى أو الثانية فإن الثابت أنه ليس هناك ثمة معايير محددة
يتفق الجميع عليها لاستخدامها في قياس مدى أفضلية لغة على غيرها من لغات العالم
الحية أو المنقرضة.</span></span></span><br />
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">
</span></span>
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><br /></span></span></div>
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">
</span></span>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وبما أن الكل يدلي
بدلوه عند الحديث عن تلك المعايير فإن من المفيد أن نرى ما قاله ابن خلدون وهو
العالم الأريب بخصوص تلك المسألة، والذي نلخصه في نقطتين تشكل كل منهما معيارا:</span></span></span></div>
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>أولا</b>، حدد ابن
خلدون معيارا داخليا يختص ببنية اللغة وهيكلها، إذ ذكر أن تفضيل لغة على غيرها
مرتبط بمدى قدرتها على الإيجاز بحيث لا تكون هناك حاجة إلى ألفاظ أخرى للتعبير عن
المقاصد. ولذلك اعتبر أن اللغة العربية أفضل اللغات من هذه الناحية "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لدلالة غير الكلمات
فيها على كثير من المعاني، مثل الحركات التي تعين الفاعل من المفعول من ال</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">مج</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">رور،</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أعني المضاف، ومثل الحروف
التي تفضي بالأفعال، أي الحركات، إلى الذوات من غير تكلف ألفاظ أخرى.</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وليس يوجد ذلك إلا في لغة
العرب. وأما غيرها من اللغات، فكل معنى أو حال لابد له من ألفاظ تخصه</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بالدلالة. وكذلك نجد كلام
العجم من مخاطبا</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ته</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">م أطول مما نقدره بكلام العرب. و هذا هو معنى قوله</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">صلى الله عليه و سلم: (أوتيت
جوامع الكلم و اختصر لي الكلام اختصارا)".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولتوضيح كلام ابن خلدون دعونا نحلل كلمة "رفعت" في قول رسول الله
صلى الله عليه وسلم:(رفعت الأقلام وجفت الصحف)، حيث نجد أنها تشتمل على عدة
استخدامات لقواعد اللغة العربية، فهي فعل ماض، مبني للمجهول، متعد، وتائه دالة على
أن الفاعل مؤنث. أما أنها فعل ماض فلصيغتها، وأما أن الفعل مبن للمجهول فلحركاته،
وأما أنه متعد فلكونه يقبل البناء للمجهول، وأما تائه فلكون جمع التكسير يعامل
معاملة المفرد المؤنث. أما كلمة "الأقلام" فإننا نجد أنها اسم معرف
لابتدائها بالألف واللام، وأنها جمع تكسير لصيغتها، وأنها فاعل لكون آخر حروفها
مضموما.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ويدل هذان المثالان على أن بنية اللغة العربية ذات قدرة عالية على الدمج
"لدلالة غير الكلمات فيها على كثير من المعاني"، فكلمة واحدة فقط يمكن
أن تشتمل على عدة قواعد للغة، وهو ما دفع ابن خلدون إلى تفضيلها على غيرها من
اللغات.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>ثانيا</b>، تحدث ابن خلدون عن المحتوى المتاح بلغة ما كمعيار آخر للمفاضلة بين
اللغات، حيث ضرب مثالا باللغة العربية التي تمتاز بأنها حاوية القرآن والسنة، وهو
ما يجعل لها فضلا على باقي اللغات من هذه الناحية، إذ أنها تعتبر عند المسلمين
مفتاحا لدراسة العلوم الشرعية وفهمها فهما دقيقا معمقا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكما أن اللغة العربية ذات فضل بالنسبة للمسلم فإنها كانت ذات مكانة في عصر
ازدهار الحضارة الإسلامية، حيث كانت تحوي الكثير من العلوم لأن المسلمين في ذلك
العصر "تشوفوا إلى علوم الأمم فنقلوها بالترجمة إلى علومهم وأفرغوها في قالب أنظارهم،
وجردوها من تلك اللغات الأعجمية إلى لسانهم، وأربوا فيها على مداركهم، وبقيت تلك الدفاتر
التي بلغتهم الأعجمية نسيا منسيا وطللا مهجورا وهباء منثورا. وأصبحت العلوم كلها بلغة
العرب، ودواوينها المسطرة بخطهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولم يكن الأمر مختلفا في عصر الحضارة اليونانية، حيث كانت اللغة اليونانية
ذات فضل لما "كان لليونانيين في علومهم من رسوخ القدم"، حيث كانت الكثير
من العلوم مدونة بلغتهم مما أكسبها أهمية وجعل فيها من المحتوى ما يميزها عن باقي
لغات العالم في ذلك العصر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">تقييم</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">بعد أن استنبطنا معياري تفاضل اللغات عند ابن خلدون فإن من اللازم أن
نخضعهما للبحث والتدقيق حتى نرى إذا ما كانا يصلحان للمفاضلة بين اللغات، خصوصا أن
لدينا في عصرنا هذا الكثير من المعلومات عن لغات العالم المختلفة مما لم يتوفر لدى
ابن خلدون ولا لغيره في عصره.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا بدأنا بالمعيار <b>الأول</b> فإننا نجد أن ما قاله ابن خلدون عن بنية اللغة
العربية يمثل ملاحظة مهمة يؤكدها ما نعرفه عن لغات العالم اليوم، حيث يصنف علماء
اللغة اللغات من حيث بنيتها إلى ثلاثة أنواع:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">١- اللغات العازلة، وهي اللغات التي لا تصرف جذورها ولا يضاف إليها حروف جر
أو ضمائر أو ما شابه، حيث تبقى الكلمات معزولة عما سماه ابن خلدون بغير الكلمات
دون دمج. ومن أمثلتها اللغة الفتنامية ولغات الصين الكبرى مثل المندرينية والكنتونية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٢- اللغات الإلصاقية، وهي اللغات التي لا تصرف جذورها ولكن يضاف إليها
مقاطع على هيئة سوابق أو لواحق قد تكون ضمائرا أو حروف جر أو غير ذلك. ومن أمثلتها
اللغة اليابانية والتركية والسواحلية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">٣- اللغات المتصرفة، وهي اللغات التي تصرف جذورها ويلتصق بها من السوابق
واللواحق ما قد يكون ضميرا أو حرف جر أو حركة إعراب. ومن أمثلتها اللغة العربية
والأسبانية والروسية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا يعني التصنيف أعلاه أن كل لغة تنتمي إما إلى هذا النوع أو ذاك، فالكثير
من لغات العالم قد تعتمد في أجزاء منها على العزل وفي أخرى على الإلصاق بينما تصرف
أجزاء أخرى. ففي اللغة العربية مثلا نجد أن صيغتي جمعي المذكر السالم والمؤنث
السالم يعتمدان على إلصاق اللواحق ".....ون" أو ".....ين" للمذكر
و".....ات" للمؤنث، بينما نجد أن جمع التكسير يعتمد على التصريف. وبالتالي
فإننا عندما نصنف لغة ما تحت نوع بعينه فإننا نعني أنها يغلب عليها خصائص ذلك
النوع.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وبالعودة إلى ما قاله ابن خلدون عن اللغة العربية فإننا نلاحظ أن طبيعتها
التصريفية تجعلها لغة إيجاز بامتياز، فبينما تتكون جملة "أنهيت واجباتي"
مثلا من كلمتين، نجد أن نظيرتها الانجليزية تتكون من أربع أو خمس كلمات، وذلك لأن
اللغة الانجليزية تتفرد عن قريناتها الأوروبية باحتوائها على العديد من خصائص
اللغات العازلة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن ابن خلدون وبالرغم من ملاحظته المهمة جانبه الصواب في أمرين، أولهما
أنه استشهد بحديث الرسول صلى الله عليه وسلم للتدليل على صحة كلامه رغم أن جوامع
الكلم أمر خص الله به نبيه ولم تختص به اللغة العربية، لأن الأمر لو كان كذلك
لانتفى الإعجاز عن كلام النبي وصار كل متقن للغة العربية قادرا على الإتيان بجوامع
الكلم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أما الخلل الآخر الذي شاب كلام ابن خلدون فهو أنه قصر الإيجاز على اللغة
العربية رغم أن هناك من اللغات المتصرفة ما قد يضاهيها في ذلك. لكننا لا نستطيع
لومه على ذلك كثيرا لأنه لم يكن لديه ولا لغيره التصنيف الذي نعرفه اليوم عن لغات
العالم، ولذلك اعتمدت ملاحظته على أن <span style="mso-spacerun: yes;"> </span>"كلام العجم من مخاطباتهم أطول مما نقدره بكلام
العرب"، وهو ما يعني أنه بني كلامه على التقدير وليس على اليقين، وهو معذور
في ذلك لأن عصره مختلف عن عصر المعلومات الذي نعيشه نحن اليوم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ونحن هنا إذ لا ننفي عن اللغة العربية صفة الإيجاز، إلا أننا نقول أن إثبات
تفردها بتلك الصفة ينبغي أن يبنى على دراسات مقارنة مع نظيراتها من اللغات
المتصرفة حتى نرى إذا ما كانت أكثرهن قدرة على الإيجاز والدمج أم لا. وحتى يقوم
علماء اللغة بتلك الدراسات فإننا لا نملك أن نجزم بأن لغة ما أوجز لغات الأرض.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وبهذا نستنتج أن معيار الإيجاز الذي ذكره ابن خلدون يصعب استخدامه لإثبات
تفرد لغة ما على غيرها لاشتراك عدة لغات فيه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أما بالنسبة للمعيار <b>الثاني</b> الذي استنبطناه من المقدمة والخاص بما تحتويه
لغة ما من معارف فإن فيه جانبا من الصحة، وذلك لأن حجم ونوعية المعارف المتاحة
بلغة ما يجعلان الاستفادة منها أكبر مقارنة باللغات ذات المحتوى المحدود، مما
يجعلنا ننظر إلى اللغات ذات المحتوى الكبير كما ونوعا على أنها أفضل من غيرها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن هذا المعيار يصعب تبنيه لقياس تفاضل اللغات على الإطلاق لأنه قد تتميز
إحدى اللغات على غيرها في مجال ما بينما تتميز الأخرى في مجال آخر. فعلى سبيل
المثال نجد أن اللغة العربية كما ذكرنا آنفا ذات أهمية كبرى في مجال العلوم الشرعية، حيث يكاد
يستحيل على دارس تلك العلوم التبحر فيها دون الإلمام بشيء<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>من العربية، إذ عليه أن يفهم ما يكتب بها على
الأقل حتى وإن لم يقدر على التحدث بها بطلاقة. وهي بذلك تتميز من هذا الجانب على غيرها من لغات العالم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا يقتصر معيار المحتوى على العلوم فقط، إذ يتعداها ليشمل كل المعلومات
التي يمكن الحصول عليها كتابة أو مشافهة لتحقيق مقصد من المقاصد. لكننا على أية
حال لا يمكننا استخدامه لقياس أفضلية لغة على غيرها لنسبيته، حيث يصعب أن نجد لغة
تتميز على جميع لغات الأرض في جميع المجالات.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><b>إذن</b>، إذا كان معيارا البنية والمحتوى لا يساعدان على تحديد أفضل اللغات فما
المعايير التي يمكنها ذلك؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الحقيقة أن الإجابة على هذا السؤال صعبة، لكننا نقول أن تفضيل لغة على أخرى
مرتبط ارتباطا وثيقا بمدى تحقيقها الأهداف التي وجدت من أجلها، فكما ذكرنا في <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/08/blog-post.html" target="_blank">مقال سابق</a> فإن وظيفة اللغة الأساسية هي تمكين الناس من التواصل، وذلك بالإضافة إلى وظفية
الانتماء. ولا يمكن لهاتين الوظيفتين أن تتوفرا في غير اللغة التي نربى عليها،
وذلك لأننا إتقاننا إياها يمكننا من تحقيق وظيفة التواصل بفعالية، ولأننا نشعر بالانتماء إليها
لأننا نشأنا في عالمها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وبالتالي فإن أفضل لغة لكل منا هي لغته التي نشأ عليها وانتمى إليها وصارت
أداته للفهم والتعبير دون مشاكل. وليس شرطا أن تكون تلك اللغة هي ذاتها التي
يلقنها الصغير من أبويه، فقد تكون لغة المحيط مختلفة عن لغة البيت فنجد أن الطفل
حين يكبر يشعر بأن لغة المحيط التي نشأ عليها أقرب إليه من لغة أبويه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن هذا لا ينفي أنه من الممكن أن تكون لغة أجنبية أفضل وأنفع لأحدنا من
لغته الأصل، فعندما يهاجر أحدهم إلى بلد تختلف لغتها عن لغته تصبح اللغة الجديدة
بالنسبة إليه أفضل من لغته لأنها تحقق أغراضه ويستطيع بواسطتها أن يتواصل مع أفراد
بلده الجديد فتقل بذلك أهمية لغته وتنحسر بمقدار اندماجه في مجتمعه الجديد وانقطاع
صلته ببلده الأصل.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">يتضح لنا إذن من هذه المناقشة أن أفضلية لغة على أخرى مسألة نسبية تختلف من
مجتمع إلى آخر وأحيانا من فرد إلى آخر، مما يعني أنه من المستحيل القول بأن لغة
بعينها أفضل من كل لغات الأرض على الإطلاق، فالبشر مختلفون في احتياجاتهم وما يصلح
لفئة ما قد لا يصلح لغيرها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولا ينافي هذا في الوقت ذاته أن هناك لغات لها من المميزات ما يجعلها أرفع
مكانة من غيرها، لكن هذه المكانة ليست مرتبطة في الأغلب ببنيتها الداخلية بقدر ما
هي مرتبطة بعوامل خارجية.</span><span dir="LTR" lang="AR-YE" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وعلى سبيل المثال فإن اللغة العربية كثيرا ما توصف بأنها غزيرة المفردات دقيقة
المعاني، وأنها تتمتع بخاصيتي الاشتقاق والإعراب إلى غير ذلك مما يتعلق ببنيتها اللغوية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن مميزات العربية الحقيقية تكمن خارجها، فهي اللغة الأم لأكثر من
ثلاثمائة مليون عربي ينتشرون من الخليج إلى المحيط ويزداد عددهم بمعدلات مرتفعة،
مما يمنحها طاقة كامنة يمكن أن تتفجر بمجرد أن يفيق أهلها. وبما أنها لغة القرآن
والسنة فإن تعلمها مقصد الكثير من المسلمين من غير العرب، مما يزيد من انتشارها
خارج العالم العربي.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا نظرنا إلى اللغات المهمة حول العالم فإننا نلاحظ أن غالبيتها تكتسب
أهميتها عالميا أو إقليميا من عدد الناطقين بها. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وقد تسهم عوامل أخرى غير عامل الكثافة العددية في منح لغة ميزة على غيرها،
لكن أيا كانت تلك العوامل فإنها ليس لها في الأغلب صلة بالبنية اللغوية لهذه اللغة
أو تلك، فالمؤثرات الخارجية عادة ما تكون هي الحاسمة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">من الطبيعي أن نشعر نحن أبناء العربية برفعة لغتنا وجمالها حالنا حال أهل
أي لغة أخرى، لكن هذا الشعور لا ينبغي أن يتحول إلى ذريعة لتركها وحيدة في
الميدان تصارع على مختلف الجبهات بينما لا نقوم نحن بدور سوى الفرجة والتصفيق الحاد
لها ولجمالها وغناها ودقتها دون أن نحرك ساكنا للتمكين لها. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا كان شرع الله وهو ما هو يستلزم العمل الدؤوب للتمكين له، فهل يعقل أن
نتعامل مع لغتنا التي هي أدنى مقاما من الشريعة بمنطق "فاذهب أنت وربك فقاتلا إنا
هاهنا قاعدون"؟؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">إن مدح العربية والتغزل بها دون استعمالها في جميع مناحي حياتنا لبمثابة
علمانية لغوية تجعل من العربية لغة الدين والأدب ومن غيرها لغة العلوم والتقنية،
فكما أنه لا يجوز فصل الدين عن الدولة، فإنه</span><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><span dir="RTL" lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"><span style="font-size: medium;"> </span>لا
يجوز فصل العربية عن الطب والهندسة وعلوم الحاسوب بدعوى أنها لا</span><span dir="RTL" lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US; mso-fareast-theme-font: minor-latin; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> تصلح
للتعبير عن تلك العلوم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لماذا؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لأن اللغة العربية، كما <a href="http://lojainiat.com/main/Content/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9..-%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D9%81%D8%A9-%D9%88%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%87%D8%A9-%D9%85%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%B6%D8%B9%D8%A9" target="_blank">يقول</a> الأستاذ حسام الخطيب، "حتى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE;"><span dir="LTR"></span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لو كانت -على سبيل الافتراض-
أقل غنى في بعض النواحي وأرقى مقدرة في نواحٍ أخرى، فهي أولاً وآخراً لغتنا، وهي نحن
ونحن هي، وعلينا أن نتمسك بها دون مراء أو مفاضلة أو مقارنة بغيرها، ذلك أن اللغات
أشبه بالأوطان فلا تُعار ولا تُستبدل."</span></div>
</span></span></div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-73898667938902894512012-08-31T09:27:00.002+08:002012-11-07T02:09:28.224+08:00خلدونيات لغوية: عن وظائف اللغة<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div style="text-align: right;">
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في
مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود
الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى.
ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها
وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي.</span></span></div>
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">____________________________________________________________</span></span><br />
<br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>AR-SA</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin-top:0cm;
mso-para-margin-right:0cm;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0cm;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Arial;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">كانت اللغة وما
زالت من أجل النعم التي أنعم الله بها علينا، فهي من أول ما علمه الله أبانا آدم
عليه السلام، إذ ألهمه إياها حتى قبل خلق أمنا حواء وقبل نزولهما الأرض، مما يدل
على أن بدون لغة لا تستقيم حياة.</span><span dir="LTR" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكما علم الله آدم
الأسماء كلها، فإنه سبحانه وتعالى وضع في الأطفال قدرة كامنة تمكنهم من اكتساب
اللغة دون جهد يذكر، ودون تلقين من الكبار. وإذا أخذنا اتساع اللغة وتشعبها وتعدد
مكوناتها بعين الاعتبار، فإن تمكن الأطفال من اللغة بمفردهم ورغم حداثة سنهم يعد
نعمة عظيمة، وهو في ذات الوقت يدل أيضا على أن اللغة مقوم أساسي من مقومات الحياة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا كانت اللغة
من الأهمية بمكان أن كانت من أول ما علمه الله عز وجل آدم حتى قبل بدء الحياة على
الأرض، وإذا كانت حكمته جل في علاه تقتضي اكتساب الأطفال لها دون مجهود يذكر قبل
بلوغهم سن الرشد، فإن ذلك كله يدل على أن للغة أهمية كبرى في حياتنا، وهو ما
يدفعنا إلى طرح السؤال التالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ما هي وظيفة
اللغة؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أجاب ابن خلدون
على السؤال في عدة مواضع من مقدمته، حيث ذكر ثلاث وظائف رئيسية للغة يمكن تلخصيها
في النقاط التالية:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أولا، اعتبر ابن
خلدون أن من أهم وظائف اللغة أنها <u>وسيلة للفهم</u>، إذ بين أن "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الألفاظ واللغات
وسائط وحجب بين الضمائر، وروابط وختام بين المعاني. ولابد في اقتناص تلك المعاني من
ألفاظها بمعرفة دلالاتها اللغوية عليها، وجودة الملكة للناظر فيها، وإلا فيعتاص عليه
اقتناصها زيادة على ما يكون في مباحثها الذهنية من الاعتياص. وإذا كانت ملكته في تلك
الدلالات راسخة بحيث تتبادر المعاني إلى ذهنه من تلك الألفاظ عند استعمالها، شأن البديهي
والجبلي، زال ذاك الحجاب بالجملة بين المعاني والفهم أو خف، ولم يبق إلا معاناة ما
في المعاني من المباحث فقط".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">من الواضح هنا أن ابن خلدون يرى أن إحدى وظائف اللغة الأساسية هي أنها
تمكننا من فهم ما يقوله الآخرون، ولكي يتم هذا فإن من الضروري أن تكون ملكتنا
اللغوية مستحكمة راسخة بحيث نفهم معاني ودلالات الكلمات التي نقرأها ونسمعها
مباشرة فلا يكون بيننا وبينها حجاب لغوي.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولم يفت ابن خلدون أن يفرق بين فهم المعاني والدلالات وفهم مضمونها، فحتى
عندما لا يكون هناك حجاب لغوي بيننا وبين ما نريد فهمه فإنه يتبقى لنا "معاناة
ما في المعاني من المباحث"، وهو المضمون، فاللغة شكل ومحتواها مضمون، واستيعاب
الشكل لا يعني بالضرورة فهم مضمونه، ولذلك فإننا قد نقرأ شيئا ما بلغتنا ولا
نفهمه، وقد يفهمه بعضنا ولا يفهمه البعض الآخر رغم تساوي قدراتنا اللغوية. لكننا
على أية حال لا يمكن أن نفهم شيئا فهما معتبرا دون لغة.</span><span dir="LTR" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ثانيا، كما أن اللغة وسيلة للفهم، فإنها بالضرورة <u>وسيلة للتعبير</u>، إذ لا
استقبال بلا إرسال، ولذلك أوضح ابن خلدون أن "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أن اللغة في المتعارف
هي عبارة المتكلم عن مقصوده. وتلك العبارة فعل لساني ناشئ عن القصد بإفادة الكلام.
فلا بد أن تصير ملكة متقررة في العضو الفاعل لها، وهو اللسان".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">نرى هنا أن ابن خلدون قرن تعريف اللغة بوظيفتها كأداة للتعبير رغم أن لها
أكثر من وظيفة، مما يدل على أن هذه الوظيفة يمكن أن تعتبر أهم وظائف اللغة على
الإطلاق، إذ أن قدرة الإنسان على التعبير عن مقصوده تعني أنه يمتلك أداة تمكنه من
أن يكون فاعلا حرا بدلا من أن يكون متلقيا فقط، وهذا يعني أن التعبيرأعلى مرتبة من
الفهم. ولذلك يستحيل أن نجد شخصا يتقن الحديث بلغة دون أن يفهمها، بينما قد نجد من
يفهم لغة دون أن يحسن التعبير بها، وربما يكون هذا سببا آخرا لقرن ابن خلدون تعريف
اللغة بوظيفة التعبير، إذ تستلزم هذه الوظيفة بالضرورة تخطي مرحلة الفهم، فيكون
بذلك تعريف اللغة كوسيلة للتعبير شاملا إياها وسيلة للفهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ويتضح لنا من كلام ابن خلدون أمر مهم آخر، وهو أن اللغة وسيلة لتعبير
المتكلم عن مقصوده، وكلمة "مقصوده" هنا ذات دلالة هامة، إذ ليس شرطا أن
يكون ما في القلب على اللسان، وليس بالضرورة أن يكون التعبير عما في دواخل المرء،
فقد يقول أحدنا كلاما قاصدا به إيصال رسالة تختلف عما يكمن في داوخله، كما نفعل
عند التورية والمجاملة مثلا، وقد يتطابق الكلام مع ما يجول بدواخل المتحدث. وأيا
كان الحال فإن اللغة تمكننا من التعبير عما نقصد قوله وإيصاله إلى أسماع المتلقين
بغض النظر عما يدور في عقولنا أو قلوبنا، فالمعاني كما يذكر ابن خلدون في الضمائر،
أما اللغة<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>ففي اللسان، وذلك هو التعبير.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وبالعودة إلى العلاقة بين وظيفتي الفهم والتعبير فإننا نقول أنهما عنصران
متكاملان يشكلان بالإضافة إلى المحتوى عناصر عملية الاتصال الثلاثة. وإذا دمجنا
الوظيفتين معا فإن بوسعنا القول أن الوظيفة الأولى للغة هي التواصل بين البشر، إلا
أن من الأدق فصل وظيفة الفهم عن وظيفة التعبير لأننا في بعض الأحيان نستخدم اللغة
للفهم دون التعبير.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ثالثا، كما أن اللغة وسيلة تواصل فإنها أيضا <u>وسيلة انتماء</u>، حيث أشار ابن
خلدون إلى هذه الوظيفة حين تكلم عن نطق القاف في اللهجات الدارجة في زمنه، فقد كان
أهل الحضر ينطقونها كما تنطق في الفصحى، أما أهل البادية فكانوا "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-theme-font: minor-bidi; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">يجيئون بها متوسطة
بين الكاف والقاف"، وهو نطق شائع في يومنا هذا في اللهجات العامية في أغلب
دول الخليج واليمن والعراق وأجزاء من بلاد الشام وصعيد مصر والسودان وليبيا وأجزاء
من المغرب العربي.</span><span dir="LTR" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ويؤكد ابن خلدون أن نطق القاف البدوية "موجود للجيل أجمع حيث كانوا من
غرب أو شرق"، أي لكل سكان البوادي بغض النظر عن أماكن سكناهم، "حتى صار ذلك
علامة عليهم من بين الأمم والأجيال ومختصا بهم لا يشاركهم فيه غيرهم. حتى إن من يريد
التعرب والانتساب إلى الجيل والدخول فيه يحاكيهم في النطق بها. وعندهم أنه إنما يتميز
العربي الصريح من الدخيل في العروبية والحضري بالنطق بهذه القاف".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">والشاهد في كلام ابن خلدون أن نطق القاف في زمنه كان سبيلا إلى معرفة إذا
ما كان المتكلم من أهل المدن أو البادية، لدرجة أن من كان يريد أن يظهر انتمائه
إلى أهل البادية كان "يحاكيهم في النطق بها"، مما يشير إلى أن اللغة
وسيلة انتماء وليست وسيلة تواصل فحسب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وكما تحدث ابن خلدون عن وظائف اللغة فإنه أشار إلى بعض العوائق التي يمكن
أن تقف عقبة أمام استخدام اللغة استخداما ناجعا، ونذكر منها العوائق الثلاثة الآتية:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">أولا، بالنسبة لوظيفة الفهم تكلم ابن خلدون عن التعلم بلغة أجنبية وما
يسببه من صعوبات تجعل من العسير على طالب العلم فهم العلوم فهما معمقا، وقد ناقش ذلك
في فصل عنونه </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: AR-YE;">ﺑـ "في أن العجمة
إذا سبقت إلى اللسان قصرت بصاحبها في تحصيل العلوم عن أهل اللسان العربي"، وذكر
فيه أن طالب العلم يجب أن يكون مستوعبا لدلالات الكلمات المستخدمة في تخصصه
استيعابا عميقا، وهو ما لا يتوفر غالبا لمن ربى على لغة غير تلك التي يتلقى بها
علومه، مما يعيق فهم الطالب للعلوم مقارنة بمن يطلبها من أهل اللغة. وكما ذكرنا
آنفا فإن فهم معاني ودلالات الكلم شرط أساسي لانكشاف الحجاب اللغوي حتى يتفرغ
الطالب لفهم مضمون الكلام.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">العائق الثاني الذي ينبغي أن نشير إليه مرتبط بوظيفة التعبير، حيث أكد ابن
خلدون أن قدرتنا على التعبير مرتبطة ارتباطا وثيقا بمخالطة اللغة وليس بدراسة
قواعدها، فالعربي مثلا لا يستطيع إتقان التعبير بالفصحى دون قراءة وسماع وحفظ
الكثير من كلام العرب الفصيح حتى يترسخ في ذهنه كلامهم المطبوع، فيعبر بعد ذلك عن
مقصوده على منوال كلامهم دون الحاجة إلى استحضار قواعد اللغة التي يقول ابن خلدون
عن معرفتها أنها معرفة بكيفية لا نفس كيفية. و</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">الشاهد هنا أن مما يعيق الإنسان
عن التعبير السليم باللغة الفصحى التركيز على قواعدها وقوانينها وإهمال جسدها الذي
استنبطت منها تلك القواعد والقوانين.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">العائق الثالث الذي نذكره هنا يمكن أن يؤثر بالسلب على القدرة على كل من
التعبير والفهم، وهو ما يسميه علماء العربية بالتقعر، وهو التصنع وتكلف الكلام
وإقحام أدوات الشعر فيه من وزن وقافية وسجع دون مراعاة مقام الكلام. وقد ذكر ابن
خلدون أن التقعر انتشر في عصره في المخاطبات السلطانية رغم أن "جلال السلطان،
وخطاب الجمهور عن الملوك بالترغيب والترهيب ينافي ذلك ويباينه". وهذا يعني أن
التقعر يعيق الكاتب عن التعبير عن مقصوده بوضوح، مما يعيق المتلقي بالتالي عن فهم
الرسالة، فلا يتحقق بذلك أحد أهم وظائف اللغة وهو التواصل بين الناس.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">تطبيقات معاصرة</span></b><span dir="LTR" style="font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-font-family: Arial; mso-bidi-language: AR-YE;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">قد يقول البعض محقا أن وظائف اللغة التي استنبطناها من مقدمة ابن خلدون
معروفة لدى الجميع، إذ من البديهي أن تكون اللغة وسيلة تواصل ووسيلة انتماء، لكننا
إذا نظرنا إلى عالمنا اليوم فإننا سنجد العديد من العوائق التي تحد من قدرتنا على
استخدام اللغة لتحقيق ما وجدت من أجله.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">فعلى سبيل المثال نلاحظ أن التعلم بلغة أجنبية في بعض التخصصات العلمية
وبعض الجامعات في دولنا العربية من أكثر ما يعيق الطلاب عن فهم العلوم فهما معمقا،
وهم إن فهموها فإن فهمهم لها غالبا ما يكون أقل درجة من فهم أقرانهم ممن كتبت تلك
العلوم بلغتهم. وهذا أحد أسباب عدم ازدهار العلوم لدينا، فلكي تزدهر العلوم في بلد
ما فإنها يجب أن تكون متاحة للدراسة والفهم أمام أكبر عدد من الطلاب الذين من المفترض
أن يفرزوا صفوة من العلماء تساعد على تقدم البلاد علميا. أما ما يحدث لدينا فهو أن
صفوة المتبحرين في العلوم، الطبيعية منها على وجه الخصوص، محدودة العدد ضعيفة
الأثر، وهي مكونة ممن تمكنوا من التغلب على حجاب اللغة الأجنبية وعلى حجاب المضمون.
والمقارنة بين من يتعلم بلغته وقرينه الذي يتعلم بلغة غيره كالمقارنة بين مجموعة
من العدائين تجري على طريق منبسط تنافسها مجموعة تجري على طريق جبلي وعر، فيا ترى
كم من عدائي المجموعة الثانية سيصل إلى هدفه؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا افترضنا أن طلاب العلم قادرون على استيعاب العلوم بلغة أجنبية، فماذا
عن قدرتهم على نشر تلك العلوم بين عموم أفراد الشعب، وهل هم قاردون على شرح علومهم
والتعبير عن مقصودهم دون اللجوء إلى ما ألفوه من كلمات أجنبية؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وعلى سبيل المثال فقد شاهد الكثيرون منا برنامج نجوم العلوم الذي أطلق لدعم
شباب المبتكرين العرب، وكان من اللافت للانتباه أن كثيرا من المتسابقين وأعضاء
لجنة التحكيم كانوا يستخدمون العديد من الكلمات الأجنبية عند حديثهم عن الابتكارات
المقدمة لدرجة أن القائمين على البرنامج اضطروا إلى ترجمة أجزاء من الحديث ترجمة
مكتوبة ظهرت أسفل الشاشة حتى يستطيع المشاهد العربي فهم ما يقال في برنامج من
المفترض أنه عربي. أما المشاهد الأمي فلا عزاء له.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وإذا تركنا عوائق التواصل جانبا وانتقلنا إلى الحديث حول وظيفة الانتماء
فإننا نجد أنها لا تقل أهمية عن وظيفة التواصل، حيث يمكن<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>أن ينبئنا نطق معين لبعض الحروف أو الكلمات أو استخدام
مفردات بعينها ليس فقط عن بلد المتحدث ولكن أيضا عن طبقته الاجتماعية ومستوى
تعليمه ومصادر ثقافته وما إلى ذلك مما يميز الناس عن بعضهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">والمفترض أن تكون اللغة مظهر انتماء لا وسيلة له، لكننا حين ننظر إلى
الواقع نجد أننا نتعمد في كثير من الأحيان الحديث بأسلوب معين مستخدمين عناصر
معينة من اللغة لكي نُظهر أننا ننتمي إلى فئة بعينها، أو أننا لا ننتمي إلى جماعة
ما، فالشباب مثلا في كثير من البلاد يستخدمون اللغة بطريقة معينة ليظهروا لأقرانهم
انتمائهم لفئتهم العمرية. أما أفراد الطبقة الغنية فيستعمل كثير منهم كلاما يختلف
بعض الشيء عن كلام باقي أفراد المجتمع طلبا للتمايز.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">وليس من المفترض أن يحدث تداخل بين وظيفة التواصل من جهة ووظيفة الانتماء
من جهة أخرى، فالفقير يفهم كلام الأغنياء رغم اختلافه عن كلامه لأنه، أي كلام
الأغنياء، ليس سوى استخدام مغاير بعض الشيء لنفس اللغة. أما في البلاد المصابة
بانفصام لغوي فإننا نجد أن هناك تداخل، بل قل تضاد، بين الوظفتين، حيث يشيع بين
أبناء الطبقة الميسورة في تلك البلاد استخدام لغة أجنبية مختلفة عن لغة البلاد
الشائعة بين أفراد الشعب، فيكون استخدام تلك اللغة الأجنبية بين علية القوم عقبة
أمام قدرة عموم الشعب على التواصل الفعال معهم، ويكون هذا التمايز المتطرف عائقا
أمام استخدام اللغة لتحقيق وظيفتها الأهم وهي التواصل بين الناس.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ومن مظاهر فرض التمايز اللغوي المعيق للتواصل بين الناس في عصرنا الحالي ما
نلاحظه من مجهودات حثيثة يقوم بها بعض اللغويين بمعاونة بعض المنظمات المهتمة
بالتنوع اللغوي حول العالم لحث متحدثي تلك اللغات المهددة بالانقراض على التمسك
بلغاتهم واستعمالها للحيلولة دون اندثارها. ورغم نبل الهدف إلا أن الداعمين لتلك
المحاولات ينسون أن وظيفة اللغة الأساسية هي تمكين الناس من التواصل، وبالتالي فإن
من اللازم لسكان قرية نائية أو أفراد قبيلة معزولة أن يتمكنوا من لغة محيطهم
الواسع إذا ما أرادوا الاندماج فيه وجني ثمار ذلك الاندماج، وهو ما يتم تلقائيا
وطبيعيا خلال جيل أو جيلين على الأكثر إذا زالت الأسباب التي كانت تعيق أو تمنع
التواصل. وإذا أدى ذلك الاندماج إلى اندثار لغة ما فلا ينبغي البكاء على أطلالها
أو محاولة الحفاظ عليها على حساب مصلحة الناس، خصوصا أنه إذا فقدت لغة محلية فإن
ما يحل محلها عادة ما يكون لغة محلية أخرى، مما يجعل اكتسابها سهلا للجميع سواء
كانوا من أهلها الأقدمين أو ممن هجروا لغة آبائهم المندثرة، لأن اكتسابها يكون
طبيعيا وليس صناعيا كما يحدث مع اللغات الأجنبية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">إذا أردنا تشبيه اللغة بشيء يضاهيها من حيث الأهمية فإننا يمكن أن نشبهها
بالأساسات التي توضع قبل البناء، فبدونها يستحيل أن نشيد مبنى. وكما توضع الأساسات
قبل البناء فإن اللغة تكتسب في الصغر قبل أن ندخل معترك الحياة بدءً بالمدرسة ثم
الجامعة ثم العمل وهلم جرا، فبدون اللغة لا تستقيم الحياة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">لكن اللغة حالها حال الأساسات ليست هدفا بحد ذاته، فكما أن الغرض من وضع
الأساسات تشييد البناء لا الأساسات بحد ذاتها، فإننا نكتسب اللغة لنحقق بها
مقاصدنا المتنوعة في الحياة وليس لمجرد استخدامها. ولذلك نلاحظ أن ابن خلدون عندما
صنف العلوم وضع اللغة ضمن العلوم الآلية التي نسعى إلى تحصيلها لا لذاتها وإنما
لنستخدمها من أجل تحصيل العلوم المقصودة لذاتها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-font-family: Calibri; mso-ascii-theme-font: minor-latin; mso-bidi-language: AR-YE; mso-hansi-font-family: Calibri; mso-hansi-theme-font: minor-latin;">ولأنها للحياة بمنزلة الأساسات للمبنى فإن اللغة يجب أن تكون متاحة للجميع
على مختلف مستوياتها التي نحتاجها، فكما نكتسب شقها العامي دون عناء فإن من
الضروري أن نكتسب شقها الفصيح بسلاسة أيضا، وهو ما يستلزم أن يكون ذلك الشق الفصيح
حاضرا بقوة في مجالاته فنكتسبه اكتسابا طبيعيا دون الدخول في عالم زيد وعمرو
الافتراضي.</span></div>
<br />
<br /></div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-80676663780975689962012-07-31T22:15:00.001+08:002013-01-26T02:47:28.455+08:00خلدونيات لغوية: الكلام المطبوع<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<span style="font-size: medium;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في
مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود
الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى.
ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها
وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي.</span><br /><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">____________________________________________________________</span></span><br />
<br />
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">تكلم علماء اللغة
في القديم والحديث عن مفهومي الطبع والصنعة وأثرهما على الأدب عامة والشعر خاصة،
حيث تعددت تعريفاتهم وآرائهم حول المفهومين وحول ما إذا كانت الصنعة في الشعر
محبذة أم لا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ودون الدخول في
تلك التعاريف والآراء فإننا نوجز ونقول أن الطبع في الشعر هو القدرة على قول الشعر
المستساغ، أما الصنعة فهي إضافة على ذلك وقد تزيد الشعر جمالا أو تجعل فيه تكلفا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقد تكلم ابن
خلدون في مقدمته عن الكلام المطبوع والكلام المصنوع، إلا أن اللافت للنظر أنه لم
يقصر دورهما على الأدب فقط، وإنما رأى أن دورهما يتجاوز ذلك ليشمل اللغة كلها كما
سيرد لاحقا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقد أورد ابن
خلدون تعريفا للكلام المطبوع في المقدمة حيث ذكر أنه "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">الكلام الذي كملت طبيعته وسجيته من إفادة</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">مدلوله المقصود منه، لأنه
عبارة وخطاب ليس المقصود منه النطق فقط، بل المتكلم يقصد به أن يفيد</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">سامعه ما في ضميره إفادة
تامة، ويدل به عليه دلالة وثيقة"</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويبين هذا التعريف
أن للكلام المطبوع طبيعة اجتماعية، فهو ليس عبارة عما في نفس المتحدث فقط، وإنما
خطاب للمستمع أيضا، مما يستلزم استخدام كلام وثيق الدلالة بحيث لا يختلف معنى
الكلام الكامن في ذهن المتحدث عما يقع على أسماع المتلقي. ولكي يتم هذا فإن على
المتحدث أن يتكلم بكلام شاع استخدامه في المجتمع واصطلح على صيغته ومعناه ومقام
مقاله.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومثال ذلك أننا
إذا أردنا أن نعزي أحدهم لوفاة قريب له فإننا نقول له "عظم الله أجركم"، وهي
عبارة من الكلام المطبوع، لأننا إذا قرأناها مجردة من مقام مقالها لما وجدنا فيها
ما يدل على الموت أو العزاء أو المواساة، لكنها اكتسبت دلالتها باستخدام الناس لها
في مقام التعزية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولأن تلك العبارة
من الكلام المطبوع فإنه لا يسعنا تغيير مفرداتها بمترادفات أخرى، فإذا استعضنا
عنها بعبارات من قبيل "عظم الله جزائكم" أو "زاد المولى
ثوابكم" لما فهم المستمع أننا نقصد مواساته لوفاة أحد ذويه، لأن هاتين
العبارتين لم يصطلح على أنهما تقالان في مقام مواساة أهل الميت، وإن كانت كلماتهما
مرادفة لكلمات العبارة المصطلح عليها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقد يقول قائل أن
تعريف ابن خلدون للكلام المطبوع كان في سياق حديثه عن الأدب والشعر وأنه ليس له
علاقة بعموم اللغة، وهذا ليس بصحيح، وذلك لأن ابن خلدون تكلم في عدة مواضع أخرى في
معرض حديثه عن اللغة عن الكلام المطبوع وإن لم يذكره بالإسم في تلك المواضع. وأوضح دليل على ذلك
ما ذكره عن الفرق بين كلام الفقهاء ونظم الشعراء، حيث قال:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أخبرني صاحبنا
الفاضل أبو القاسم بن رضوان، كاتب العلامة بالدولة المرينية،</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">قال: ذاكرت يوما صاحبنا
أبا العباس بن شعيب، كاتب السلطان أبي الحسن، وكان المقدم في البصر</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">باللسان لعهده، فأنشدته
مطلع قصيدة ابن النحوي، ولم أنسبها له، وهو هذا:</span><br />
<br /></div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لم أدر حين وقفت بالأطلال ما الفرق بين جديدها و البال</span><br />
<br />
<div style="text-align: right;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">فقال لي على البديه: هذا شعر فقيه، فقلت له: ومن أين لك
ذلك، فقال: من قوله ما الفرق، إذ هي</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">من عبارات الفقهاء و ليست
من أساليب كلام العرب، فقلت له: لله أبوك، إنه ابن النحوي".</span></div>
</div>
<div align="center" class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: center; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">والشاهد في هذه القصة أن للفقهاء كلاما مطبوعا مختلف عن مطبوع الشعراء، مما
يدل على أن الكلام المطبوع لا ينحصر في الأدب فقط.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقبل أن نفصل في الموضوع فإن علينا ألا ننسى أن ابن خلدون وهو واضع اللبنات
الأولى لعلم الاجتماع كانت له نظرة شاملة للغة بصفتها ظاهرة اجتماعية، مما يجعل دور
الكلام المطبوع مهما جدا فيها، وذلك لأنه ينطوي على استخدام المتحدث كلاما يفهم
المستمع معناه ودلالته فهما كاملا بحيث لا يغني كل على ليلاه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وللتفصيل نقول أن ابن خلدون أسس لهذه الفكرة عندما تحدث عن كيفية اكتساب
اللغة في فصل بعنوان "في أن اللغة ملكة صناعية"، حيث قال:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">"</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إعلم أن اللغات
كلها ملكات شبيهة بالصناعة، إذ هي ملكات في اللسان للعبارة عن المعاني، وجودتها وتصورها
بحسب تمام الملكة أو نقصانها. وليس ذلك بالنظر إلى المفردات، وإنما هو بالنظر إلى التراكيب.
فإذا حصلت الملكة التامة في تركيب الألفاظ المفردة للتعبير بها عن المعاني المقصودة
ومراعاة التأليف الذي يطبق الكلام على مقتضى الحال، بلغ المتكلم حينئذ الغاية من إفادة
مقصوده للسامع. وهذا هو معنى البلاغة. </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span lang="AR-SA" style="font-family: "Times New Roman","serif"; font-size: 14.0pt; line-height: 115%; mso-ascii-theme-font: major-bidi; mso-bidi-theme-font: major-bidi; mso-hansi-theme-font: major-bidi;">والملكات لا تحصل إلا بتكرار الأفعال، لأن الفعل يقع أولا وتعود منه للذات
صفة، ثم يتكرر، فيكون حالا. ومعنى الحال أنها صفة غير راسخة. ثم يزيد التكرار،
فيكون ملكة، أي صفة راسخة. فالمتكلم من العرب حين كانت ملكة اللغة العربية موجودة
فيهم يسمع كلام أهل جيله وأساليبهم في مخاطباتهم وكيفية تعبيرهم عن مقاصدهم كما
يسمع الصبي استعمال المفردات في معانيها فيلقنها أولا. ثم يسمع التراكيب بعدها،
فيلقنها كذلك. ثم لا يزال سماعهم لذلك يتجدد في كل لحظة ومن كل متكلم، واستعماله
يتكرر، إلى أن يصير ذلك ملكة وصفة راسخة، ويكون كأحدهم</span>. هكذا تصيرت الألسن واللغات من
جيل إلى جيل، وتعلمها العجم والأطفال. وهذا هو معنى ما تقوله العامة من أن اللغة للعرب
بالطبع، أي بالملكة الأولى التي أخذت عنهم ولم يأخذوها عن غيرهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومعنى هذا الكلام أن اللغة تكتسب عن طريق السماع والتعرض المتكرر لها أولا،
ثم الربط بين أساليب وكيفيات التعبير من جهة، والمقاصد والمقامات التي تستخدم فيها
تلك الأساليب والكيفيات من جهة أخرى، إلى أن تنطبع اللغة في ذهن المتلقي فتصبح
سليقة لديه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومن المهم هنا أن نشير إلى ما قاله ابن خلدون عن أن ملكة اللغة ليست في
اكتساب المفردات، وإنما في اكتساب التراكيب، بمعنى أننا حين نكتسب اللغة في الصغر
نبدأ باكتساب كلمات متفرقة، ثم مع ازدياد التعرض للغة نبدأ باكتساب تراكيب بأكملها
ونربط بين كل تركيب و"مقتضى الحال" أو المقام الذي يستخدم فيه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومن الواضح أن كلام ابن خلدون يعنى أننا بعد تخطي مرحلة المفردات نكتسب
اللغة بالجملة وليس بالتجزئة، إذ أن كثيرا مما نكتسبه ليس مكونا من كلمات بمفردها
وإنما من تعابير وجمل كاملة وأجزاء جمل تشكل العمود الفقري للغة الذي يستخدمه
أفراد المجتمع ويتداولونه ككلام مطبوع ثابت إلى حد كبير وله معان محددة تستخدم في
مقامات محددة.</span><span dir="LTR" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولمزيد من التوضيح دعونا ننظر في الأمثلة التالية:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<div dir="rtl">
<br /></div>
١<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">- يعد برج خليفة أعلى ناطحة ______ في العالم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
٢<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">- _______ الجيش السوري الحر على العديد من الأسلحة بعد أن _______ مجموعة
من جنود الجيش النظامي بالفرار.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
٣<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">- تعاني العديد من الدول الفقيرة من استشراء الفساد وسوء توزيع ________،
فبينما تعيش قلة من الأغنياء في ثراء _______، يعاني الكثير من أفراد الشعب من فقر
_______.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إذا طلبنا من أي متحدث بالعربية أن يملأ الفراغات أعلاه فإن إجابته ستكون
كالتالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
١<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">- سحاب</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
٢<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">- استولى، لاذت</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
٣<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">- الثروة، فاحش، مدقع</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا عرضنا الجمل الثلاث على ملايين المتحدثين بالعربية فإن إجاباتهم لن
تختلف غالبا عن بعضها، وذلك لأن المتصاحبات التي تحتوي عليها تلك الجمل شائعة في
اللغة العربية الفصحى ومألوفة لمتحدثيها لدرجة أنهم يستخدمونها تلقائيا دون تفكير،
حيث أنها انطبعت في أذهانهم جملة واحدة وليست كلمات منفصلات يركبونها عند الحديث.
(راجع <a href="http://www.neelwafurat.com/itempage.aspx?id=lbb125933-86061&search=books" target="_blank">معجم المتصاحبات</a> للمزيد من الألفاظ المشتركة).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولأن اللغة مكتسبة وليست موضوعة فإن عمادها الكلام المطبوع لا المصنوع،
ولهذا يؤكد ابن خلدون على "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أن النقل الذي
تثبت به اللغة، إنما هو النقل عن العرب أنهم استعملوا هذه الألفاظ لهذه المعاني، لا
تقل إنهم وضعوها لأنه متعذر وبعيد، ولم يعرف لأحد منهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وبما أن جل اللغة يثبت بالنقل، فإن جلها لا يثبت بالقياس، إذ لا يمكن
أن نقيس "ما لم نعلم استعماله على ما عرف استعماله" كما يبين ابن خلدون.
وهذا يعني أننا لا يمكن أن نقول "ناطحة سحب" بدلا من "ناطحة
سحاب"، وذلك رغم أن كلمة "سحابة" تجمع على "سحاب"
و"سحب"، لا لشيء سوى أن الناس لا يقولون "ناطحة سحب".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولهذا امتدح ابن خلدون علماء العربية ومعلميها في الأندلس، وذكر أنهم أقدر
على اكتساب الفصحى وتعليمها من سواهم "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لقيامهم فيها على شواهد العرب وأمثالهم والتفقه في الكثير
من التراكيب في مجالس تعليمهم"، أي أنهم اعتمدوا في اكتسابها على النقل لا
القياس.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أما أهل المغرب وإفريقية وغيرهم فقد انتقدهم ابن خلدون لأنهم اعتمدواعلى
القياس "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">فأجروا صناعة العربية
مجرى العلوم بحثاً وقطعوا النظر في التفقه في كلام العرب إلا أن أعربوا شاهداً أو رجحوا
مذهباً من جهة الإقتضاء الذهني لا من جهة محامل اللسان وتراكيبه. فأصبحت صناعة العربية
كأنها من جملة قوانين المنطق العقلية أو الجدل وبعدت عن مناحي اللسان وملكته".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وباختصار فإنه إذا كان جل اللغة يثبت بالنقل لا بالقياس فإن هذا يعني أن
للكلام المطبوع دورا حيويا فيها، وأن اكتساب المتلقي اللغة يعني اكتساب ما يتناقله
متحدثوها من كلام بمخالطته حتى ينطبع في ذهنه كما انطبع في أذهان الآخرين وصار
كلاما مطبوعا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="color: black; direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: large; line-height: 115%;">شواهد وفوائد</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إذا أردنا أن نعدد وظائف الكلام المطبوع فقد يتحول هذا المقال إلى كتاب،
ولذلك فإننا سنركز على ثلاث نقاط فقط، وهي كالتالي:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><b>أولا</b>، يساهم الكلام المطبوع في تيسير التواصل بين الناس وتمكينهم من فهم
بعضهم دون مشقة، وذلك لأن لكل تعبير متدوال بين الناس دلالة محددة متصلة بمقام
استخدامه، مما يمكن المستمع من فهم كلام المتكلم دون عناء، لأنه قد سمع جل
التعابير التي يستخدمها المتكلم مئات المرات من قبل وانطبعت في ذهنه صيغها
ودلالاتها ومقاماتها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وعلى سيبل المثال فعندما يقول أحدهم أنه اشترى سيارة مثلا "من عرق
جبينه"، فإنه يستخدم تلك الصيغة المحددة ليؤكد أنه جمع المال اللازم لشراء
السيارة معتمدا على نفسه دون مساعدة أو تفضل من أحد، وأنه جمع هذا المال عن طريق
الكسب الحلال، وأنه اجتهد وكد لتحصيله.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومن نافلة القول أن بعضنا يزاول أعمالا لا تتطلب أن يفرز المرء نقطة عرق
واحدة لإنجازها، وقد يزاول البعض الآخر أعمالا تتطلب مجهودا بدنيا شاقا يؤدي إلى
إفراز العرق من جميع أعضاء الجسم وليس من الجبين فقط، ورغم هذا وذاك فإن الجميع يقولون
أنهم يكسبون لقمتهم من عرق جبينهم بغض النظر عن كمية العرق المفرز ومواضع إفرازه.
كما أننا لا نكاد نسمع عاملا مثلا يقول أنه يكسب ماله "من جهد عضلاته"،
ولا مديرا يقول أنه يكسب ماله "من جهد ذهنه"، فالجميع يكسب ماله
"من عرق جبينه"، وهو تعبير محدد الصيغة والدلالة والمقام، مما يسهل على
الناس فهم بعضهم دون عناء.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><b>ثانيا</b>، يساهم الكلام المطبوع في الحفاظ على وحدة اللغة والحد من تغيرها عبر
الأجيال، وذلك لأنه كلام ثابت إلى حد كبير يشكل الهيكل الأساسي للغة ويستعمله متحدثوها
تلقائيا غير معتمدين على استحضار قواعد اللغة لتركيب أجزائه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا كان الاعتماد على الكلام المصنوع أكبر من الاعتماد على المطبوع لوجدنا
اختلافا كبيرا داخل اللغة حتى وإن لم تختلف قواعدها، فكما رأينا في الأمثلة
المذكورة آنفا فإن معرفتنا بقواعد اللغة وكلماتها تمكننا من الإتيان بتعابير أكثر
بكثير من التعابير المستخدمة في كلامنا اليومي دون أن نخالف تلك القواعد، لكننا لا
نفعل ذلك ونعتمد على التعابير الشائعة مما يمكننا من الحفاظ على وحدة جزء كبير من
اللغة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقد أشار ابن خلدون إلى هذا المعنى حين ذكر أن "المتكلم بلسان العرب و
البليغ فيه يتحرى الهيئة المفيدة لذلك على أساليب العرب وأنحاء مخاطباتهم وينظم الكلام
على ذلك الوجه جهده فإذا اتصلت مقاماته بمخالطة كلام العرب حصلت له الملكة في نظم الكلام
على ذلك الوجه وسهل عليه أمر التركيب حيث لا يكاد ينحو فيه غير منحى البلاغة التي للعرب
وإن سمع تركيباً غير جار على ذلك المنحى مجه ونبا عنه سمعه بأدنى فكر، بل وبغير فكر".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويضيف ابن خلدون قائلا أن الضليع في كلام العرب "إذا عرض عليه الكلام حائدا
عن أسلوب العرب وبلاغتهم في نظم كلامهم أعرض عنه ومجه وعلم أنه ليس من كلام العرب الذين
مارس كلامهم. وربما يعجز عن الاحتجاج لذلك كما تصنع أهل القوانين النحوية والبيانية
فإن ذلك استدلال بما حصل من القوانين المفادة بالاستقراء".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويدل هذا الكلام على أن إتقان الفصحى يقوم على التمكن من مطبوعها أكثر من
التبحر في قواعدها، لأن القدرة على استعمال القواعد قد تمكننا من الكلام بلغة
عربية خالية من الأخطاء النحوية ولكنها تختلف عن الفصحى التي عهدناها. وكثيرا ما
نلاحظ ذلك في بعض الكلام المترجم من لغة أجنبية إلى العربية، فرغم كونه عربيا
موافقا لقواعد النحو فإننا نحس فيه غرابة وبعدا عن العربية المعهودة لنا، وذلك لأن
بعض المترجمين لا يستطيعون التخلص من قيود اللغة الأجنبية، مما يجعل ترجماتهم
عربية لكنها ذات كلام مصنوع لا مطبوع.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><b>ثالثا</b>، بالرغم من أن الكلام المطبوع يشكل عماد اللغة وركنها الركين إلا أن
هذا لا يعني أن كل كلامنا مطبوع، فقد نتكلم بكلام مصنوع، إلا أن مدى قربه من
أساليب الكلام المطبوع هو ما يحدد مدى تقبلنا له على أنه من كلام العرب، وإن لم
يقل به أحد قبلنا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقد قرر ابن خلدون ذلك حين أشار إلى أنه إذا أراد أحدهم إتقان الفصحى فإن
ذلك يكون "</span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">بكثرة
الحفظ</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">من</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">كلام</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">العرب</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">حتى</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">يرتسم</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">في</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">خياله</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">المنوال</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">الذي</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">نسجوا</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">عليه تراكيبهم فينسج هو عليه ويتنزل بذلك
منزلة من نشأ معهم وخالط عباراتهم في كلامهم حتى حصلت</span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">له الملكة المستقرة في العبارة عن المقاصد
على نحو كلامهم". وأضاف أيضا في موضع آخر أن "على قدر المحفوظ وكثرة
الاستعمال"، أي كثرة استعمال الكلام الفصيح المكتسب، "تكون جودة المقول
المصنوع نظما ونثرا".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولذلك فإن من أهم
وظائف الكلام المطبوع أنه يشكل القاعدة التي يمكن أن نبني عليها كلامنا المصنوع،
إذ هو كما ذكر ابن خلدون المنوال الذي ننسج عليه، والذي يساهم بدوره في الحفاظ على
نسق اللغة ليكون لدينا بذلك مصنوعا يمكن أن نسميه بالمصنوع المتصل، وهو ما بني على نهج
الكلام المطبوع، وعكسه المصنوع المنفصل، وهو ما أسس بنيانه على فراغ فبدا غريبا عن
روح اللغة وإن كانت أجزائه منها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: large; line-height: 115%;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">بالرغم من أن أغلب
الحديث في هذا المقال قد دار حول الكلام المطبوع في الفصحى، إلا أن هذا لا يعني
أنه مقصور عليها، فلكل لهجة مطبوعها، وقد تشترك بعض اللهجات في كلامها المطبوع مع
اختلاف في النطق، وقد يتلاقى بعض مطبوع اللهجات مع بعض مطبوع الفصحى كقولنا
"من عرق جبينه"، مع اختلاف في النطق طبعا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وحتى داخل الفصحى
ذاتها نلحظ أن هناك اختلافا بين لغة الصحافة، ولغة العلوم، ولغة القانون، ولغة
الأدب، ولكل منها مطبوعها الذي يميزها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ثمة نقطة أخرى لا
ينبغي إغفالها وهي أن الكلام المطبوع رغم كونه ثابت الصيغ إلا أن تصاريف أجزائه قد
تختلف، فقد نقول من عرق جبيني وجبينه وجبينها وما إلى ذلك من تصاريف. وبالتالي فإن
أجزاء الكلام المطبوع ثابتة في أصلها مختلفة أحيانا في تصاريفها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وبناء على كل ما سبق فإننا يمكن أن نعرف الكلام المطبوع على أنه:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">الكلام المتداول بين
الناس أو مجموعة منهم بصيغ ثابتة أو شبه ثابتة تستخدم في مقامات بعينها بدلالات
محددة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا استشكل عليك
عزيزي القارئ هذا التعريف فإن من الممكن أن نجمل ونقول أن الكلام المطبوع في اللغة
العربية هو الكلام العربي الذي يتكلم به العرب، وعكسه ليس الكلام الأعجمي، وإنما
الكلام العربي الغريب عن كلام العرب، وهو المصنوع المنفصل. وبين هذا وذاك كلام
مصنوع متصل بنسق الكلام المطبوع قريب منه منسوج على منواله.</span><br />
<br />
كم بين قوم قد احتالوا لمــــــنطقهم .... وآخرين عـــلى إعرابهم طبعــــــــــوا<br />
وبيـــن قوم رأوا شيئاً معــــــــاينة ..... وبيــن قوم رووا بعض الذي سمــعوا<span lang="AR-SA" style="font-family: TraditionalArabic0; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-9771019394504596592012-06-30T22:12:00.002+08:002015-03-15T16:07:10.925+08:00خلدونيات لغوية: بين الفصحى واللهجات<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في
مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود
الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى.
ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها
وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي.</span><br /><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">___________________________________________________</span></span><br />
<br />
<span style="font-size: large;">تعد سيطرة اللهجات العامية على ألسنة الكثير من </span><span style="font-size: large;"><span style="font-size: large;">أبناء العربية</span> أحد المشاكل التي تواجهنا منذ زمن بعيد، إذ يصعب أن نجد من هو قادر على النطق بعربية سليمة دون أخطاء، وذلك حتى بين من الحاصلين على الشهادات الجامعية وبين من يشغلون مناصب عليا في بلادنا.</span><br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وبما أن ابن خلدون
عاش في القرن الثامن الهجري حيث كان الفرق بين الفصحى والعاميات واضحا جليا، فإن
لنا أن نتسائل: كيف عالج ابن خلدون هذا الموضوع؟</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><b>أولا</b>، </span></span><span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">قبل أن نسترسل في
الحديث عن ما قاله ابن خلدون عن</span></span><span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"> اللهجات الدارجة في عصره والتي قسمها إلى قسمين، أولهما اللهجة البدوية، وثانيهما لهجات
الحضر التي قسمها إلى لهجة المشرق ولهجة المغرب ولهجة الأندلس، فإن من اللافت للنظر أن صاحب المقدمة
أوضح أن اختلاف اللهجات العامية عن الفصحى لا يعني أن ليس لها قواعد، فكما أن
للفصحى قواعد فإن للهجات الدارجة قواعدها وإن لم تدون. ولذلك يقول ابن خلدون أننا
"</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">لعلنا لو اعتنينا </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">به</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ذا اللسان العربي لهذا
العهد"، أي أننا لو درسنا اللهجات الدراجة في زمنه، "واستقرينا أحكامه
نعتاض عن الحركات الإعرابية في</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">دلالتها بأمور أخرى موجودة فيه تكون </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">به</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ا قوانين تخصها. ولعلها
تكون في أواخره على غير المنهاج</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">الأول في لغة مضر"، أي في العربية
الفصحى، "فليست اللغات و ملكا</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ته</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ا مجانا"، أي أن لكل لهجة نظام وقوانين
وقواعد وإن لم تستنبط. ولذلك يؤكد ابن خلدون في موضع آخر أن كل متحدث من متحدثي
اللهجات الدارجة "متوصل بلغته إلى تأدية مقصوده والإبانة عما في نفسه. وهذا معنى
اللسان واللغة. وفقدان الإعراب ليس بضائر لهم".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وإذا عدنا إلى تقسيم ابن خلدون للهجات العامية في عصره نرى أن ذلك التقسيم
لم يكن على أساس جغرافي فقط، وإنما على أساس لغوي أيضا، حيث ذكر ابن خلدون أن
عربية البدو في عصره كانت قريبة من الفصحى، فهي من ناحية "بيان المقاصد والوفاء
بالدلالة على سنن اللسان المضري ولم يفقد منها إلا دلالة الحركات على تعيين الفاعل
من المفعول فاعتاضوا منها بالتقديم والتأخير وبقرائن تدل على خصوصيات المقاصد".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ومعنى هذا الكلام أن الفرق بين الفصحى وعامية البدو في عصر ابن خلدون هو أن
الأخيرة فقدت حركات الإعراب كالفتحة والضمة وانتشر فيها تسكين أوخر الكلمات، مما
أدى إلى استخدام سبل أخرى لتحديد الفاعل والمفعول مثل تقديم الفاعل على الفعل بعكس
الفصحى التي يتقدم فيها الفعل على الفاعل. وللتوضيح نضرب المثال التالي:</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">في الفصحى: قتلَ البطلُ الأسدَ.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">في العامية: البطلْ قتل الأسدْ.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">نجد في المثال الأول أن حركات الإعراب هي التي تحدد القاتل من المقتول، إذ
يسعنا أن نقدم المفعول به لنقول "قتلَ الأسدَ البطلٌ" دون أن يتغير
المعنى، لأن حركات الإعراب هي التي تبين الفاعل والمفعول بغض النظر عن موقعهما في
الجملة.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">أما في الجملة العامية فإننا نجد أن تغيير موضع الأسماء بالبدء بالأسد بدلا
عن البطل يغير معنى الجملة، إذ يصبح الأسد فاعلا والبطل مفعولا به، وذلك لأن فقدان
حركات الإعراب وتسكين أواخر الكلمات يجعلان من العسير تعيين الفاعل من المفعول،
ولذلك يبدأ متحدثو العامية بالفاعل حتى لا يختلط المعنى على المستمع، وهذا ماعناه
ابن خلدون بالتقديم والتأخير، وهما سمة من سمات لهجاتنا المعاصرة أيضا.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وبالطبع فإن معنى الجملة يفهم اعتمادا على ما ذكر قبلها وبعدها، فجملة مثل
المذكورة أعلاه لا تقال دون تمهيد أو معرفة بما سبق الحدث، إذ غالبا ما يكون عند
المستمع فكرة عما يسميه ابن خلدون "بساط الحال"، وهو ما يعرف اليوم
بالسياق.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولا يعني تأكيد ابن خلدون على أن الفروق بين الفصحى ولهجة البدو في عصره لم
تكن كبيرة جدا أنهما يكادان يتطابقان، إذ أنه بالإضافة إلى تميز الفصحى باحتفاظها
بحركات الإعراب فإن البيان والبلاغة فيها " أكثر وأعرق" كما يستدرك ابن
خلدون.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">أما بالنسبة للهجات الحضر فقد قسمها ابن خلدون كما ذكرنا إلى ثلاث لهجات رئيسة، وهي لهجة الأندلس
ولهجة المغرب ولهجة المشرق. كما بين ابن خلدون أن هذه اللهجات تختلف عن بعضها، كما
أنها تختلف اختلافا كبيرا عن الفصحى وعن دارجة البدو، وهي أبعد من الفصحى من دارجة
البدو، والسبب في ذلك أن أهل الحضر اختلطوا بغير العرب اختلاطا كثيفا، ومن
"خالط العجم أكثر كانت لغته عن اللسان العربي أبعد".</span><span dir="LTR" style="line-height: 115%;"></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ومن مظاهر هذا الاختلاف أن لهجات الحضر لم تفقد حركات الإعراب في أواخر
الكلمات فقط، وإنما اشتملت أيضا على كلمات موجودة في الفصحى ولكن بمعنى مغاير،
ولذا يذكر ابن خلدون أن تلك اللهجات "تختلف باختلاف الأمصار في اصطلاحاتهم فلغة
أهل المشرق مباينة بعض الشيء للغة أهل المغرب
وكذا أهل الأندلس عنهما".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولهذا السبب اعتبر ابن خلدون أن عربية الحضر أبعد من الفصحى من عربية
البدو، إذ اختلفت عن الفصحى في إعراب الكلمات وفي مصطلحاتها وليس في الإعراب فقط.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><b>ثانيا</b>، بالنسبة للعلاقة بين الفصحى واللهجات الدارجة فقد ذكر ابن خلدون أن
السبيل إلى إتقان الفصحى هو <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2012/05/blog-post.html" target="_blank">مخالطتها</a> مخالطة مكثفة حتى يصبح الكلام العربي الفصيح
سليقة لدى المخالط يستخدمه بطلاقة دون التفكير في الإعراب أو في قواعد النحو
والصرف.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وقد ذكر ابن خلدون أن تلك المخالطة تؤتي أكلها كاملة لمن يربى على اللهجات
الدارجة العربية، ولكنها لا تؤدي إلى التمكن من الفصحى لمن يربى على لغة غير اللغة
العربية، وذلك لحلول ملكة أخرى واستحكامها عند الأعجمي، وهو ما يؤدي إلى عدم قدرته
على الوصول إلى درجة قدرة العربي على إتقان الفصحى.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وهذا يعني أن العربي المخالط للفصحى بكثافة عالية يسعه أن يبلغ درجة تمكن
من الفصحى يمكن وصفها بالكمال، بينما يستحيل ذلك على الأعجمي الذي مهما أتقن اللغة
يظل له قصورا في بعض جوانبها. ولهذا أكد ابن خلدون أن ما يسميه أهل البيان بالذوق،
وهو "حصول ملكة البلاغة للسان"، "لا يحصل للمستعربين من
العجم".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">لكن ابن خلدون لا يتوقف عند هذا الحد، إذ أنه يفرق بين عرب البادية وعرب
المدن المجاورين للعجم من ناحية قدرة كل منهما على اكتساب الفصحى بالمخالطة، فعرب
البادية لا يواجهون عائقا كبيرا إذا ما راموا إتقان الفصحى بالمخالطة، لانعزالهم
عن العجم ولأن لهجتهم زمن ابن خلدون كانت قريبة من الفصحى ولم تختلف عنها إلا من
ناحية فقدانها حركات الإعراب وانتشار التسكين في أواخر الكلمات، ومن ناحية أنها
كانت أقل درجة في البيان والبلاغة كما سبق أعلاه.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">أما بالنسبة لعرب الحضر فإن ابن خلدون يفرق بين عرب المدن المجاورين لغير
العرب في الأرياف والبادية من ناحية، وعرب المدن الكائنة في بلاد يشكل متحدثو
العربية الأغلبية داخل مدنها وخارجها.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ومثال المجموعة الأولى بلاد المغرب قبل هجرة بني هلال وبني سليم إليها في
القرن الخامس الهجري، إذ كان العرب في الأربعة قرون الأولى من الهجرة يشكلون أقلية
تسكن المدن وكانوا محاطين بالبربر، مما جعل لسانهم العربي بعيدا عن اللسان العربي
الأول، ولهذا "كان لهم قصور تام في تحصيل ملكته بالتعليم"، أي أن
اكتسابهم الفصحى بمخالطتها كان صعبا لأن دارجتهم كانت بعيدة جدا عن الفصحى.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">أما أهل الأندلس، وهم مثال ابن خلدون على المجموعة الثانية، فقد كانوا
"أقرب إلى تحصيل هذه الملكة"، ليس فقط "لكثرة معاناتهم وامتلائهم
من المحفوظات اللغوية نظما ونثرا"، وإنما أيضا لأن " أهل اللسان العجمي الذين
تفسد ملكتهم إنما هم طارئون عليهم. وليست عجمتهم أصلا للغة أهل الأندلس".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وعليه فإن الفصل الذي عنونه ابن خلدون بقوله "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">في أن أهل الأمصار
على الإطلاق"، أي عامة، "قاصرون في تحصيل هذه الملكة اللسانية التي تستفاد
بالتعليم ومن كان منهم أبعد عن اللسان العربي كان حصولها له أصعب وأعسر"، لا
يعني أن كل أهل المدن كذلك، وإنما الظاهر أن ابن خلدون عنى بذلك أهل الأمصار
المجاورين لغير العرب المتأثرة لهجتهم العربية بكلامهم تأثرا عميقا. والدليل على
ذلك أنه عد أهل الأندلس من القادرين على اكتساب الفصحى بالمخالطة رغم انتشار
التمدن والعمران بينهم.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وباختصار فإن ابن خلدون يرى أن اكتساب الفصحى لمتحدث العامية ممكن شريطة
مخالطتها بكثرة حتى يستطيع التحدث بها كمن نشأ بين العرب الأوائل.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">شواهد وفوائد</span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">قد يرى البعض في تأكيد ابن خلدون على أن لكل لهجة عامية قواعدها دعوة إلى
العامية ومحاولة لزعزعة مكانة الفصحى، وقد يرى البعض الآخر أن ابن خلدون كان مفكرا
تقدميا وتحرريا ولبراليا وما إلى ذلك من الأوصاف التي دخلت معجمنا الحديث، لكننا
لا يمكننا أن نصف ابن خلدون بمثل تلك الأوصاف ليس فقط لأنه لم يعش في عصرنا الذي
اقتحمت فيه المفاهيم الغربية ثقافتنا، ولكن لأن مثل هذه القراءة لا يمكن إلا أن
تكون اجتزا<span style="font-size: large;">ءً</span> لكلام الرجل دون النظر إلى شمولية فكره وتوازنه.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وإذا حاولنا أن نتحقق من كلام ابن خلدون لوجدنا بالفعل أن لكل لهجة عامية
قواعدها المتعارف عليها بين متحدثيها حتى وإن لم تستقرأ وتدون، والدليل على ذلك
أنه إذا حاول أحدهم التحدث بلهجة غير لهجته لعرف متحدثو تلك اللهجة أنه طارئ عليها
وأنه ليس من أهلها. ولذلك نجد أنه حينما ينجح أحد الممثلين في أداء دور بلهجة غير
لهجته الأم فإنه يلقى الثناء من النقاد والمشاهدين لعلمهم بمدى صعوبة القيام بذلك.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">لكن حقيقة أن لكل لهجة قواعدها لا تعني أن ابن خلدون كان من دعاة العامية،
إذ ذكر في مقدمته أنه "وقعت العناية بلسان مضر"، أي بالفصحى، "لما فسد
بمخالطتهم الأعاجم حين استولوا على ممالك العراق والشام ومصر والمغرب وصارت ملكته على
غير الصورة التى كانت أولا فانقلب لغة أخرى. وكان القرآن منزلا به والحديث النبوي منقولا
بلغته وهما أصلا الدين والملة فخشي تناسيهما وانغلاق الأفهام عنهما بفقدان اللسان الذي
نزلا به فاحتيج إلى تدوين أحكامه ووضع مقاييسه واستباط قوانينه. وصار علما ذا فصول
وأبواب ومقدمات ومسائل سماه أهله بعلم النحو وصناعة العربية فأصبح فنا محفوظا وعلما
مكتوبا وسلما إلى فهم كتاب الله وسنة رسوله صلى الله عليه وسلم وافيا."</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ومن هنا يتبين لنا أن هناك سببا وجيها للاهتمام بالفصحى، وهو فهم الكتاب
والسنة. أما بالنسبة لاستقراء وتدوين قواعد اللهجات الدارجة فإن ابن خلدون يؤكد
أننا "ليس عندنا لهذا العهد ما يحملنا على مثل ذلك ويدعونا إليه". وهذا
دليل على أن الرجل لم يكن يروج للعامية بقدر ما كان يقر واقعا محسوسا يراه ويسمعه
الجميع.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">النقطة الثانية التي ينبغي ملاحظتها هي ما أقره ابن خلدون من أن من يربى
على لهجة عامية يمكنه أن يتقن الفصحى عن طريق مخالطتها، بينما لا يتمكن الأعجمي من
الفصحى كالعربي، وهذا من المعلوم من الواقع بالضرورة، حيث نجد أن الغالبية العظمى
من متقني الفصحى اليوم هم من العرب الذين نشأوا على لهجتهم الدارجة وخالطوا الفصحى
لاحقا فأتقنوها أكثر من الأعاجم متعلمي العربية التي يندر أن يصلوا إلى درجة إتقان
العربي للفصحى رغم أن غالبيتهم يركزون على تعلم الفصحى دون اللهجات الدارجة.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وهذا يعني أن الاختلافات بين الفصحى واللهجات ليست هائلة لدرجة الزعم بأن
الفصحى لغة مستقلة بذاتها عن باقي اللهجات، إذ أنها إن كانت كذلك لوجدنا أن
الصعوبة التي يواجهها متحدثو العاميات بذات القدر من الصعوبة التي يواجهها متعلمو
العربية من العجم، وما هي بذلك.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولذا فإن من الممكن أن نعتبر اللهجات العامية وجوها أخرى للغة العربية، فهي
رغم اختلافها البين عن الفصحى تظل جز<span style="font-size: large;">ءً</span> من جسد اللغة الواحد، مما يسهل على
متحدثيها التمكن من الفصحى إن هم أرادوا ذلك، وهو ما لا يتأتى لجل طلاب العربية من
الأعاجم.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">خاتمة</span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">مما لا شك فيه أن سبب الجدل القائم حول الفصحى واللهجات الدارجة في عصرنا
الحديث هو المحاولات الحثيثة لإقحام العامية في مجالات الفصحى عن حسن أو سوء نية، ولا
شك أيضا أن السبيل إلى إنهاء ذلك الجدل هو تدعيم الفصحى وزيادة فرص مخالطتها
وتسييدها في مجالاتها حتى يتوفر لدى كل عربي وجهان من اللغة العربية يستخدم كلا
منهما في المقام المناسب. ومن شأن هذا الحل أن يحصر اللهجات داخل حدودها ويحول دون
تسربها إلى أرض ليست ملكا لها.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولا يجب أن نظن أن ذلك صعب المنال، إذ أننا نرى من حولنا الكثير ممن هم على
درجة عالية من إتقان الفصحى، فنحن نلحظ على علماء الدين مثلا فصاحة عالية ونطقا
سليما والتزاما بحركات الإعراب، وهو ما يبين مدى أهمية مخالطة الفصحى في تقويم
اللسان وجعل النطق بها سليقة.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">أما حلول مثل تقعيد اللهجات وهجر الفصحى بزعم صعوبتها وتعقيدها فهي هراء لا
ينبغي أن نلتفت إليه وانهزامية لا يجب أن نستسلم لها، فالفصحى لغتنا، وإذا ما عشنا
بين ثناياها وحيينا بها فإنها يمكن تجري على ألسنتنا بسهولة ويسر حتى يكون نطقنا
بها غير بعيد عن لغة العرب الأوائل، فنتنزل بذلك كما يقول ابن خلدون "منزلة
من نشأ بينهم ولقن العبارة عن المقاصد منهم".</span></span><br />
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-77846135335669330912012-05-31T02:17:00.002+08:002013-03-07T23:38:03.930+08:00خلدونيات لغوية: مخالطة الفصحى سبيلا لإتقانها<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="border: none; direction: rtl; mso-border-bottom-alt: solid windowtext 1.5pt; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; padding: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في
مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود
الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى.
ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها
وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي.</span><br /><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">____________________________________________________________</span></span>
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><br /><span dir="LTR" style="line-height: 115%;"></span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">يظن البعض منا أن
اللهجات العامية المتداولة في بلادنا ظاهرة حديثة لم تكن موجودة في عصر الحضارة
الإسلامية، وأن العرب في ذلك العصر لم يكونوا يخاطبون بعضهم سوى بالفصحى التي لا
يشوبها خطأ ولا يستعمل فيها شيء من كلامنا المعاصر.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وقد ساهم في ترسيخ
هذا التصور عدة عوامل منها أن ذلك العصر أقرب إلى عصر صدر الإسلام من عصرنا، كما
أنه كان عصر حضارة وازدهار وليس عصر تراجع. أضف إلى ذلك أن أغلب ما وصلنا من ذلك
العصر وصلنا كتابة وليس مشافهة، والمعروف أن جل ما كتب بالعربية في ذلك العصر كان
بالفصحى وليس باللهجات الدارجة.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولذلك فإننا عندما
نتخيل الحياة في ذلك العصر نتصور أناسا يتخاطبون بالفصحى، وربما يكون هذا التصور
هو ما يدفع القائمين على المسلسلات التاريخية مثلا إلى اتخاذ الفصحى لغة حوار بين
الممثلين بغض النظر عن طبيعة كل مشهد.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">لكن <span style="font-size: large;">دارس</span> العربية يعلم جيدا أن نشوء اللهجات العامية بدأ مبكرا جدا، مما حدا بالكثيرين إلى
الاهتمام باللغة العربية حتى صار لدينا النحو والصرف والبلاغة والبيان وما إلى ذلك
مما يتصل بعلوم اللغة العربية. </span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولقد مثل القرن
الثامن الهجري الذي عاش فيه ابن خلدون مرحلة متقدمة من الاختلاف بين اللهجات
الدراجة والفصحى، مما دفع ابن خلدون إلى التفكير في كيفية إتقان الفصحى رغم عدم
كونها اللغة الشائعة في المجتمع المكتسبة دون عناء.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولذلك عقد صاحب المقدمة فصلا في مقدمته بعنوان " في تعليم اللسان المضري"، بدأه بالتأكيد
على أن "ملكة اللسان المضري"، أي القدرة على الحديث بالفصحى دون عناء،
"قد ذهبت وفسدت"، وأن "لغة أهل الجيل كلهم"، أي لغة أهل عصره،
"</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">مغايرة للغة مضر</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">التي نزل </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">به</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ا القرآن"، وأنها
"لغة أخرى من امتزاج العجمة بها"، أي أن الاختلاف بين العاميات والفصحى
صار كبيرا جدا بسبب امتزاج العرب بغيرهم.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وبسبب هذا التباين الكبير بين اللهجات الدارجة والفصحى فإن ابن خلدون اقترح
طريقة لإتقان الفصحى وتحصيل ملكتها، وهي كما يشرحها هو كالتالي:</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">"ووجه التعليم لمن يبتغي هذه الملكة ويروم تحصيلها أن يأخذ نفسه بحفظ كلامهم
القديم الجاري على أساليبهم من القرآن والحديث وكلام السلف ومخاطبات فحول العرب في
أسجاعهم وأشعارهم وكلمات المولدين أيضا في سائر فنونهم حتى يتنزل لكثرة حفظه لكلامهم
من المنظوم والمنثور منزلة من نشأ بينهم ولقن العبارة عن المقاصد منهم. ثم يتصرف بعد
ذلك في التعبير عما في ضميره على حساب عباراتهم و تأليف كلماتهم وما وعاه وحفظه من
أساليبهم وترتيب ألفاظهم فتحصل له هذه الملكة بهذا الحفظ والاستعمال ويزداد بكثرتهما
رسوخا وقوة ويحتاج مع ذلك إلى سلامة الطبع والتفهم الحسن لمنازع العرب وأساليبهم في
التراكيب ومراعاة التطبيق بينهما وبين مقتضيات الأحوال. والذوق يشهد بذلك وهو ينشأ
ما بين هذه الملكة والطبع السليم فيهما كما نذكر. وعلى قدر المحفوظ وكثرة الاستعمال
تكون جودة المقول المصنوع نظما ونثرا، ومن حصل على هذه الملكات فقد حصل على لغة مضر
وهو الناقد البصير بالبلاغة فيها وهكذا ينبغي أن يكون تعلمها".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ومعنى هذا الكلام أن على من يريد أن يتقن الفصحى أن يقوم بما يسميه ابن
خلدون بمخالطة كلام العرب الفصيح حتى يتمكن بعد فترة من المخالطة من الحديث بالفصحى
دون ارتكاب أخطاء لغوية، فمن يقرأ ويستمع إلى الكلام الفصيح </span></span><span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"><span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ويستعمل<span style="font-size: large;">ه</span></span></span> كثيرا يستطيع
مع مرور الوقت التحدث بالفصحى دون عناء ودون تفكير في ما يجب أن يرفع أو ينصب أو
يجر أو يسكن، إذ يصبح الكلام الفصيح سليقة لديه يجري على لسانه حاله حال قدرته على
التحدث بلهجته العامية.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولذلك يتابع ابن خلدون كلامه بالتفريق بين العلم بقواعد اللغة وبين القدرة
على تطبيق تلك القواعد تطبيقا صحيحا دون عناء، إذ يؤكد في فصل بعنوان "في أن ملكة
هذا اللسان غير صناعة العربية ومستغنية عنها في التعليم" أن هناك فرقا شاسعا
بين من يحفظ ويفهم قواعد اللغة عن ظهر قلب ويستطيع شرحها بتفاصيلها وبين من يطبق
تلك القواعد تطبيقا طبيعيا تلقائيا، فالعلم بقواعد اللغة "علم بكيفية لا نفس كيفية"،
و"العلم بقوانين الإعراب إنما هو علم بكيفية العمل وليس هو نفس العمل".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ويبرهن ابن خلدون على كلامه بالقول أننا "نجد كثيراً من جهابذة النحاة
والمهرة في صناعة العربية المحيطين علماً بتلك القوانين إذا سئل في كتابة سطرين إلى
أخيه أو ذوي مودته أو شكوى ظلامه أو قصد من قصوده أخطأ فيها عن الصواب وأكثر من اللحن
ولم يجد تأليف الكلام لذلك والعبارة عن المقصود على أساليب اللسان العربي، وكذا نجد
كثيراً ممن يحسن هذه الملكة ويجيد التفنن في المنظوم والمنثور وهو لا يحسن إعراب الفاعل
من المفعول ولا المرفوع من المجرور ولا شيئاً من قوانين صناعة العربية".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وعليه فإن ابن خلدون يعاود التأكيد في نهاية الفصل على أنه إن أراد أحدهم
التمكن من الفصحى فليس له سوى "كثرة الحفظ من كلام العرب حتى يرتسم في خياله المنوال
الذي نسجوا عليه تراكيبهم فينسج هو عليه ويتنزل بذلك منزلة من نشأ معهم وخالط عباراتهم
في كلامهم حتى حصلت له الملكة المستقرة في العبارة عن المقاصد على نحو كلامهم".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">شواهد</span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">قبل أن ننظر في أية شواهد على كلام ابن خلدون عن الطريقة المثلى لإتقان
الفصحى ينبغي أن نشير إلى نقطة مهمة، ألا وهي أن قارئ الجزء الأخير من المقدمة قد
يخرج بانطباع مفاده أن ابن خلدون متحامل على نحاة عصره ونحاة العصور المتأخرة
عامة، فتارة يتهمهم بأنهم أكثرو اللغو في علم النحو رغم أن الهدف منه تيسير تعلم
اللغة التي هي بدورها ليست سوى وسيلة لتحصيل العلوم المقصودة بالذات كما يسميها
ابن خلدون، وتارة أخرى يصفهم بأنهم متعصبون متحيزون لتخصصهم بزعمهم أن لهجة أهل
البادية في عصر ابن خلدون تختلف اختلافا كبير عن الفصحى لمجرد انتشار التسكين فيها
وفقدان الإعراب، وتارة ثالثة يستنكر عليهم استقباحهم القاف البدوية رغم أن استخدام أهل البادية لها أصل في اللغة وليس اختراعا، وذلك لقلة اختلاطهم بغير العرب مقارنة بسكان
المدن كما يبين ابن خلدون.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">لكن القارئ المتمعن في فكر ابن خلدون لا يسعه إلا أن يرى أن هذا النقد
اللاذع للنحاة لا يمثل سوى اتساق خلدوني مع النظريات المطروحة في المقدمة، فابن
خلدون وهم مؤسس علم الاجتماع لا يمكنه إلا أن ينظر بعين السخط على كل من يخرج
اللغة من سياقها الاجتماعي ويختزلها في مجموعة قوانين دون الأخذ بالاعتبار كونها
ظاهرة اجتماعية لا يمكن حبسها في بضعة قواعد منفصلة عن أرض الواقع.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولذلك نجد أن ابن خلدون لم يكن له موقف سلبي من سيبويه رغم كونه من أعظم
نحاة اللغة العربية إن لم يكن أعظمهم على الإطلاق، وذلك لأن كتاب سيبويه لم يقتصر
على قواعد اللغة فقط، ولكنه احتوى على الكثير من "أمثال العرب وشواهد أشعارهم
وعباراتهم". ولهذا يرى ابن خلدون أن بإمكان العاكف على كتاب سيبويه أن يستفيد
منه في إتقان الفصحى بعكس الكتب المتأخرة المقتصرة على القواعد.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">لكن اتساق كلام ابن خلدون مع أفكاره ونظرياته لا يكفي للتثبت من مدى صحة
نظريته، ولذلك فإن من الواجب علينا أن ننظر في الشواهد المستقاة من التاريخ
والواقع لكي نرى إذا ما كانت مخالطة الفصحى بالفعل السبيل الأمثل لإتقانها. ولذا
فإننا نورد النقاط الثلاث التالية:</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">أولا، إذا نظرنا إلى الكيفية التي يكتسب بها الأطفال اللغة نجد أن تعليم
القواعد والتعليم عامة ينعدم فيها، فالطفل يسمع اللغة من حوله ويخالطها ومن ثم يتقنها
بعد بضعة أعوام إتقانا تاما دون أن يعرف قواعدها التي غالبا ما يدرسها في المدرسة
عندما يكبر.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وإذا كان الفرق بين الفصحى والدارجة في اللغة محل الاكتساب ليس كبيرا، نجد
أن التلميذ لا يعاني كثيرا في المدرسة لعدم انفصام لغة الكتاب عن لغة الشارع، إذ
يصبح تعلم قواعد اللغة أمرا يسيرا.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وحتى إن كان هناك فرق ملحوظ بين اللهجة العامية والفصحى كما هو الحال في
اللغة العربية، فإننا نرى أن العاكفين على الاستماع إلى المواد التي تلقى بالفصحى
أقدر على إتقانها رغم عدم اشتمال تلك المواد على دروس نحو. ولذلك نلحظ أن
المخالطين للعربية المستخدمة في المحاضرات الدينية مثلا أقدر من غيرهم على الحصول
على نصيب من الفصحى لاشتمال تلك المحاضرات على الكثير من الكلام العربي الفصيح.
ولهذا السبب ربما نجد أن الحديث بالفصحى أحد الوسائل التي يتبعها البعض للسخرية من
الملتزمين بالدين.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ثانيا، يعرف كل مهتم بعلوم اللغة أن القواعد تنبع من اللغة وليس العكس،
بمعنى أن النحو ليس سوى نتاج استقراء قواعد اللغة بملاحظة المطرد من استخداماتها.
وقد حدث هذا مع جميع اللغات التي دونت قواعدها، فقواعد اللغة العربية نشأت وتطورت
عن طريق النظر في كلام العرب واستنباط أحكامه بناء على لغ<span style="font-size: large;">تهم</span>. ولذلك كان نحاة
العصور الأول إن اختلفوا في مسألة ردوها إلى أهل البادية من العرب الأقحاح لأنهم
كانوا أفصح لغة وأسلم سليقة من أهل المدن لقلة اختلاطهم بغير العرب.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وفي عصرنا هذا نجد العديد من المشتغلين باللغة يذهبون إلى أماكن قاصية
للعيش مع متحدثي اللغات ذات الانتشار المحدود والمهددة بالانقراض لكي يتعلمون
لغتهم ويضعون نحوها، فإن كان النحو ضرورة لتعلم اللغة فكيف ينجح هؤلاء في مهمتهم؟</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ثالثا، ثمة دليل آخر يؤكد أن إتقان الفصحى لا يستلزم معرفة قواعدها، وهو أن
اليسير الذي نعرفه من الفصحى اليوم يمكننا في كثير من الأحيان من إعراب العديد من
الكلمات إعرابا صحيحا، حيث نرى أن بعض الطلاب عندما يحتارون في إعراب كلمة ما في
اختبارات النحو يلجئون إلى نطق الجملة التي فيها تلك الكلمة بصوت منخفض لكي يجربوا
وقع رفعها أو نصبها أو جرها على الأذن لعل النذر اليسير من السليقة لديهم يمكنهم
من إعراب الكلمة إعرابا صحيحا إن لم تسعفهم معلوماتهم النحوية إلى ذلك.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولذلك قال الشاعر قديما:</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولست بنحوي يلوك لسانه ... ولكن سليقي أقول فأعرب</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">خاتمة</span></b></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;"> لا ينبغي أن يفهم من الدعوة إلى
مخالطة الفصحى من أجل إتقانها أننا هنا بصدد إلغاء النحو أو إهمال تدريسه، لكننا نقول
أن دراسة اللغة دون معايشتها بذل للوقت والجهد دون أن يكون هناك مردود كبير على
الدارسين.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">ولذلك فإن التمكين للفصحى في مجالاتها مهم جدا حتى يسهل علينا مخالطتها
باستمرار إلى أن يرتسم في خيالنا منوالها كما يقول ابن خلدون.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وقد تكون مخالطة الفصحى استماعا أهم من قراءة مواد مكتوبة بها، فكلنا يقرأ
الفصحى ولكن قليل منا يتقن الحديث بها دون أخطاء وبلا معاناة<span style="font-size: large;">،</span> والسمع أبو الملكات
اللسانية كما يؤكد ابن خلدون.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وهناك تجربة رائعة ومطبقة بنجاح قام بها الأستاذ عبد الله الدنان، حيث ساهم
في تأسيس مدارس لا يتحدث فيها المعلمون إلا العربية الفصحى مع التلاميذ مما يمكنهم
من اكتسابها طبيعيا قبل دراستهم نحوها بوقت طويل. </span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وقبل أن يساهم في إنشاء تلك المدارس كان الأستاذ الدنان قد طبق الفكرة على
ولده، حيث كان <a href="http://www.youtube.com/watch?v=KF3tq-F8dTM" target="_blank">يكلمه بالفصحى</a> وكانت الأم تخاطبه بالعامية، فاكتسب الصغير كليهما
دون عناء.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">وبالمناسبة فإن قدرة الصغير على اكتساب الفصحى والدارجة وإتقانهما دليل على
أنه لا يجب أن ندخل في ذلك الجدال العقيم عن الفصحى واللهجات الدارجة، فلكل
مجالاته، ولكن المشكلة ضعف قدرتنا على استخدام الفصحى استخداما صحيحا في مجالاتها
وتسرب العامية إلى مجالات الفصحى.</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">كما لا يجب أيضا أن نعتقد أن تسييد الفصحى في المدرسة كاف، فحتى وإن تحدث
المعلمون مع الطلاب بالفصحى طوال الوقت فإن من الضروري أن تسمع الفصحى بكثافة خارج
المدرسة أيضا حتى يستطيع الطلاب التعبير بها عن أنفسهم عند الحديث عن أي موضوع
وليس فقط عن المواضيع المتعلقة بالعلم والدراسة. وقد أكد ابن خلدون على هذا المعنى
بقوله أنه "على قدر المحفوظ وكثرة الاستعمال تكون جودة المقول المصنوع".</span></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span style="font-size: large;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; line-height: 115%;">رحم الله ابن خلدون.</span></span></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-41871585857254645992012-04-30T20:14:00.001+08:002012-11-14T00:24:40.026+08:00خلدونيات لغوية: في التعلم بلغة أجنبية<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<br />
<div style="border-bottom: solid windowtext 1.5pt; border: none; mso-element: para-border-div; padding: 0cm 0cm 1.0pt 0cm;">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="border: none; direction: rtl; mso-border-bottom-alt: solid windowtext 1.5pt; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; padding: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في
مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود
الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى.
ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها
وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي.</span><br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">____________________________________________________________</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="border: medium none; direction: rtl; padding: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
</div>
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">تناول ابن خلدون
في مقدمته مسألة التعلم بلغة أجنبية، حيث عقد فصلا بعنوان "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">في أن العجمة إذا
سبقت إلى اللسان قصرت بصاحبها في تحصيل العلوم عن أهل اللسان العربي"، ذكر
فيه عدة نقاط بدأها بتقسيم مواضع فهم العلوم إلى موضع الخيال وموضع الذهن، فوظيفة
الخيال فهم اللغة ووظيفة الذهن فهم المحتوى المقدم بتلك اللغة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وللتقريب يمكننا أن نقول بلغة عصرنا أن العلوم عبارة عن شكل ومضمون، فشكلها
هو اللغة المكتوبة بها، ومضمونها هو مادتها. وتختلف أهمية الشكل عن أهمية المضمون
حسب نوع العلوم، فالشكل، أي اللغة، مهم جدا في العلوم الشرعية كما يقول ابن خلدون،
بعكس العلوم العقلية التي يقل فيها دور اللغة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولكن بغض النظر عن نوع العلم فإن دور اللغة لا يمكن إغفاله وهو مقدم على
المضمون، ولذلك يؤكد ابن خلدون أن "الألفاظ و اللغات وسائط وحجب بين الضمائر،
وروابط وختام بين المعاني". ولهذا السبب يقرر ابن خلدون أن من يتلقى العلم
بلغة غير لغته تكون لديه مشكلة أكبر من تلك التي يواجهها من يتعلم بلغته، لأن
الأول يعاني من صعوبة في الشكل والمضمون، أما الثاني فإن ملكته اللغوية راسخة وليس
عليه "إلا معاناة ما في المعاني من المباحث فقط"، أي أنه إن واجهته
مشكلة فإنها تكون في المضمون فقط وليس
الشكل.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ثم يتابع ابن خلدون كلامه بالتفريق بين من يتعلم بلغة أجنبية مشافهة وبين
من يتلقى العلم بلغة أجنبية من الكتب، فإن كان الأول يواجه حجابا كما يسميه ابن
خلدون، فإن الثاني يواجه حجابين، فالأول يعجز عن فهم معاني الكلمات ودلالاتها
اللغوية بدقة، ويعاني الثاني مما يعاني منه الأول بالإضافة إلى ضعف قدرته على
معرفة الدلالات الخطية لما يقرأه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويبرهن ابن خلدون على صحة كلامه بالقول أن "الكثير من علماء الأعاجم في
دروسهم ومجالس تعليمهم يعدلون عن نقل التفاسير من الكتب إلى قراءتها ظاهرا يخففون بذلك
عن أنفسهم مؤونة بعض الحجب ليقرب عليهم تناول المعاني"، أي أن قراءتهم للنصوص
العربية بصوت مرتفع تهدف إلى إزالة الحجاب الخطي حتى تنحصر الصعوبة في الحجاب
اللفظي.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويواصل ابن خلدون حديثه قائلا أنه قد يتمكن "الدؤوب على التعليم والمران
على اللغة وممارسة الخط" من إتقان لغة أجنبية، إلا أن هذا نادرا ما يحدث،
وحتى وإن حدث فإننا إن قارنا العالم الأعجمي "بنظيره من علماء العرب وأهل طبقته
منهم، كان باع العرب أطول وملكته أقوى، لما عند المستعجم من الفتور بالعجمة السابقة
التي تؤثر القصور بالضرورة".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومعنى هذا الكلام أنه حتى وإن أتقن أحد العلماء لغة أجنبية فإنه يظل أقل
درجة من نظرائه من العلماء الذين يتقنون اللغة لكونهم اكتسبوها طبيعيا وليس صناعيا
مثله، فهو بإتقانه هذا يكون أعلى رتبة من متعلمي اللغة الأجنبية الآخرين، وأدنى
درجة من قرنائه العلماء من أصحاب اللغة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولكن من هم أصحاب اللغة؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">يجيب ابن خلدون على هذا السؤال بالتأكيد على أن اللغة الأم ليست مرتبطة
بالنسب أو بأسبقية الاكتساب، فقد يكون أحدهم أعجمي النسب ولكن نشأته بين العرب
تمكنه من إتقان اللغة العربية حاله حال العربي الذي ينشأ في ذات البيئة. ولذلك كان
العديد من علماء الحضارة الإسلامية عجما في النسب عربا باللغة كما يشير ابن خلدون.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقد ينشأ الطفل على لغة ما، ولكنه ينتقل إلى بيئة أخرى ذات لغة مختلفة في سن
مبكرة فيكتسب اللغة الجديدة ويتقنها مثل أهلها وكأنه لم يسمع لغة غيرها. ويضرب ابن
خلدون مثالا على هذه الحالة "بأصاغر أبناء العجم الذين يربون مع العرب قبل أن
تستحكم عجمتهم، فتكون اللغة العربية كأنها السابقة لهم، و لا يكون عندهم تقصير في فهم
المعاني من العربية. وكذا أيضا شأن من سبق له تعلم الخط الأعجمي قبل العربي".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وباختصار فإن اللغة الأم هي اللغة التي يربى عليها الصغير وتستحكم عنده حتى
يكبر، فهي ليست بالضرورة مرتبطة بالعرق ولا باللغة ذات أسبقية الاكتساب في الصغر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويختتم ابن خلدون كلامه بالتوكيد على أن كل ما ذكره في فصله لا ينطبق فقط
الأعاجم الذين يتعلمون اللغة العربية، ولكنه يشمل كل من يتعلم بلغة أجنبية. ولذلك
يؤكد أن ما قاله لا يتنافى مع ما "كان لليونانيين في علومهم من رسوخ القدم فإنهم
إنما تعلموها من لغتهم السابقة لهم و خطهم المتعارف بينهم".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">تطبيقات</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إذا نظرنا إلى شرح كلام ابن خلدون أعلاه لوجدنا أنه باستطاعتنا تقسيمه إلى
ثلاث نقاط رئيسة:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أولا، ليس هناك خلاف على أن من يتعلم بلغة غير لغته يعاني كثيرا مقارنة بمن
يتعلم بلغته، فهذا من المعلوم من الواقع بالضرورة، وهو أمر يعايشه الكثيرون داخل
بلادنا ممن يتعلمون بلغات أجنبية وخارجها أيضا ممن يسافرون إلى الخارج للدراسة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">فبالنسبة لمن يدرسون بلغات أجنبية في بلادنا فإن العديد منهم يعاني من حجاب
الألفاظ والخط اللذان ذكرهما ابن خلدون، لأنهم يعتمدون في تخصصاتهم على كتب
بالانجليزية أو الفرنسية. أما من يسافر إلى الخارج ليدرس فقد يرتفع عنه حجاب الخط
ويبقى جل المعاناة ناتجا عن حجاب الألفاظ. ولذلك نجد من درس في الخارج أكثر إتقانا
للغة البلد التي درس فيها مقارنة مع نظيره الذي درس في بلادنا، إذ أن عامل
المشافهة حاضر وبقوة في تلك البلاد الأجنبية، ليس داخل الجامعات فقط وإنما خارجها
أيضا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولكن بغض النظر عن درجة الإتقان التي يصل إليها من درس في الخارج، أو حتى
من اجتهد ووصل إليها دون مغادرة بلده، فإن كليهما يظل أقل إتقانا من أصحاب اللغة
الأصليين. وحتى وإن تميز أحدهم عن الآخرين فإنه يكون كالأعور وسط العميان، فهو
أفضل حالا منهم ولكنه أدنى ممن يرى بعينين. ولذلك أكد ابن خلدون على هذه الحقيقة
حين ذكر أن العالم الأجنبي الذي يدرس العلوم بالعربية يظل أقل طبقة من نظرائه من
علماء العرب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويمكننا أن نعمم هذا الكلام على كل متعلمي اللغة وليس على العلماء منهم
فقط، لأن ابن خلدون لم يركز على العلماء سوى لأنه كان يتحدث في سياق تحصيل العلوم
وليس لأن ما سماه الفتور، أي الضعف، بالعجمة السابقة التي يؤثر القصور بالضرورة
حالة يختص بها العلماء دون غيرهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">النقطة الثانية التي ينبغي ملاحظتها هي ما ذكره ابن خلدون عن أن من يتعلم
بلغته ليس عليه "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif";"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إلا معاناة ما في المعاني من المباحث فقط"، أي أن
كل تركيزه ينصب على المضمون. وهذه نقطة مهمة لأنها تعني أن مجرد تلقي العلوم
بلغتنا لا يعني أننا سوف نفهم تلك العلوم أو نهضمها بسهولة، فحتى وإن كانت باللغة
العربية فإن علينا أن نبذل مجهودا لفهم محتوى المواد. ولذلك نجد أن البعض يتفوق
على البعض الآخر رغم كونهم جميعا من أصحاب اللغة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولهذا فإن من المهم أن ندرك أن ترجمة العلوم وتعريبها ليس إلا خطوة على
الطريق الصحيح، فبهما تتم إزالة الحجب اللغوية التي تعيق الطالب عن تلقي العلوم
دون أن يعني ذلك أنه لا يلزم الطالب أن يجتهد لكي يفهم ما يقرأه من مواد مترجمة
إلى لغته.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولا تقتصر تلك الصعوبة التي يواجهها الطالب على الكتب المترجمة فقط، ولكنها
تتعداها إلى ما كتب باللغة العربية ابتداء، لأن تلك الصعوبة تتعلق بمحتوى الكلام
وليس بشكله. ولذلك يعاني بعضنا من عدم القدرة على فهم بعض ما نقرأه بالعربية حتى
إن كنا نعرف معاني جميع الكلمات المستخدمة، فالله سبحانه وتعالى خلقنا متفاوتين في
القدرات. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولكي يفهم القارئ كتابا ما، حتى وإن كان بلغته، فإنه ينبغي توافر عدة عوامل
منها الإلمام بالعلم الذي يقرأ عنه والقدرة على فهم مقصود الكاتب ومعرفة سياق
كلامه والمعاني الضمنية التي لم يصرح بها إلى غير ذلك مما لا يمكن لنا فهمه لمجرد
معرفة معنى كل كلمة وردت في النص بمفردها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وباختصار فإن رسوخ الملكة اللغوية شرط أساسي لا يمكن للقارئ بدونه أن يفهم
العلوم، ولكنه في ذات الوقت لا يكفي بمفرده.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">النقطة الثالثة</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-YE" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">تتعلق بتعريف ابن خلدون لأصحاب اللغة، حيث
ذكر ابن خلدون أن اللغة الأم هي اللغة التي يتربى عليها الصغير وتستحكم عنده حتى
الكبر. وتكمن أهمية هذا التعريف في ما ذكره ابن خلدون عن أن اللغة الأم ليست
بالضرورة مرتبطة بالعرق، وهذا واضح جلي لكل من ينظر إلى أبناء المهاجرين الذين
يكتسبون لغة البلد الذي يتربون فيه ويتقننونها إتقانا لا يختلفون في درجته عن سكان
البلد الأصليين حتى وإن اختلفوا عنهم في العرق.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">والناظر اليوم إلى أبناء المهاجرين إلى دول أوروبا الغربية وأمريكا
الشمالية يجد أن ما قاله ابن خلدون مطابق للواقع بدرجة كبيرة. وحتى إن لم يولد
هؤلاء الصغار في تلك البلدان فإن انتقالهم إليها في سن مبكرة يمكنهم من اكتساب
لغتها كمن ولد فيها، وهذا يعني أنه يمكن للطفل أن ينتقل من لغة إلى أخرى ما دام
صغيرا ولم يبلغ مرحلة الاستحكام، لدرجة أنه عندما يكبر يكون أكثر إتقانا للغة التي
اكتسبها لاحقا من اللغة التي سبقتها، فتكون اللغة اللاحقة كأنها السابقة لديه.
وهذا ما يحدث مع جل العرب مثلا الذين يهاجرون إلى بلاد أخرى مع أطفالهم الصغار
الذين نلحظ على كثير منهم ضعفا في العربية وإتقانا للغة بلد المهجر عندما يكبرون
رغم أن اللغة العربية كانت السابقة لديهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لكن تعريف ابن خلدون أغفل مسألة نستطيع طرحها في السؤال التالي: هل يمكن
لمن يربى على لغتين أن تستحكم لديه كلا منهما؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">الإجابة أنه غالبا يمكن لهذا أن يحدث، ولكن شريطة أن يربى الصغير في بيئة
تستخدم فيها اللغتان مما يمكنه من اكتسابهما طبيعيا دون عناء.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لكن في ذات الوقت وحتى لا تكون تلك الإجابة مجافية للواقع فإنه من المهم أن
نبين أن تعدد اللغات في بيئة ما عادة ما يؤدي إلى تقسيم الأدوار بينهم بحيث تطغى كل
لغة على مجالات معينة، إذ تطغى لغة في
البيت مثلا، وأخرى في السوق، وثالثة في المصالح الحكومية، وهكذا دواليك. ولذلك نجد
أن درجة إتقان من يكتسب لغتين مثلا من بيئته منذ الصغر تختلف بحسب المجال المحدد
لكل منهما، أي أنه إذا طلب منه التحدث بإحدى اللغتين عن موضوع يدخل في مجال يشيع
فيه استخدام الأخرى ظهر التفاوت في درجة إتقانه. وهذا يتوافق مع ما كرره ابن خلدون
في مواضع شتى في مقدمته حين قال أن "من حصلت له ملكة في صناعة فقل أن يجيد بعدها
ملكة أخرى"، كما أنه عين ما ذكره ابن خلدون في الفصل الذي نحن بصدده هنا من
أنه "إذا تقدمت في اللسان ملكة العجمة، صار مقصرا في اللغة العربية، لما قدمناه
من أن الملكة إذا تقدمت في صناعة بمحل، فقل أن يجيد صاحبها ملكة في صناعة أخرى".</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وعلى أية حال فإن إغفال ابن خلدون لتلك النقطة قد يرجع إلى أنه كان يتحدث
عن سياق محدد وهو العلاقة بين إتقان اللغة العربية والقدرة على تحصيل العلوم، حيث
كان العالم العربي لا يحتاج في ذلك العصر سوى اللغة العربية، بينما كان نظرائه من المسلمين
غير العرب يحتاجون إلى إتقان اللغة العربية بالإضافة إلى لغتهم من أجل تحصيل
العلوم. وعليه فإن الحالة المذكورة أعلاه عن تعدد اللغات في ذات البيئة لم تكن
حاضرة في موضوع الفصل محل النقاش في هذا المقال، ولذلك والله أعلم لم يتطرق ابن
خلدون إلى ذكرها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لا تعد حقيقة صعوبة تحصيل العلوم بلغة أجنبية اكتشافا خلدونيا ما كنا لنعيه
لولا أن ذكره ابن خلدون، فتلك الحقيقة معلومة من الواقع بالتجربة والملاحظة. ولكن
الإسهام الحقيقي لابن خلدون هو أنه وضع تلك الصعوبة في سياقها الاجتماعي من حيث
تفصيله في مسألة الحجابين اللفظي والخطي، ودنو درجة العالم الأجنبي عن درجة نظيره
صاحب اللغة حتى وإن كانت درجة إتقان الأول لتلك اللغة عالية جدا، ومن حيث تعريفه
للغة الأم أيضا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولئن كان تحصيل العلوم بلغة أجنبية صعبا فإن التدريس بلغة أجنبية أصعب.
وهذا ما يواجهه عدد متزايد من المحاضرين حول العالم عندما يدرّسون بلغة أجنبية،
وعندما يحاولون نشر أبحاثهم بلغة أجنبية أيضا. وكثير ممن حضر المؤتمرات العلمية
التي تقام باللغة الانجليزية يرى بوضوح كيف تعاني الغالبية العظمى ممن يقدمون
بحوثهم بالانجليزية لكونهم ليسوا من أصحاب اللغة، وكيف أنه ما إن يتحدث شخص من أهل
اللغة الانجليزية يكون وقع حديثه أكبر من الآخرين الذين تجني عليهم اللغة فتحط من
قدرهم رغم علمهم.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وعليه فإنه من الضروري جدا أن نفعل دور الترجمة كما فعل أسلافنا الذين كما
يقول ابن خلدون "تشوفوا إلى علوم الأمم فنقلوها بالترجمة إلى علومهم وأفرغوها
في قالب أنظارهم، وجردوها من تلك اللغات الأعجمية إلى لسانهم وأربوا فيها على مداركهم".
وإذا لم نقم بذلك فإن كل حديث عن أية نهضة علمية لا يعدو إلا أن يكون سرابا يحسبه
الظمآن ماء، وهذا ما <a href="http://www.youtube.com/watch?v=s3YrXc-4U7k" target="_blank">يؤكده</a> العالم المصري رشدي راشد رغم إقامته في فرنسا منذ زمن
بعيد.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولا يصح في هذا المقام أن نستشهد بنجاح بعض العلماء العرب في الداخل أو
الخارج رغم استخدامهم اللغات الأجنبية، فنحن هنا لسنا بصدد بروز عالم هنا أو نجاح
شخصي هناك، وإنما ما يجب أن يشغل بالنا هو توطين العلوم لتحقيق نهضة شاملة يستفيد
منها المجتمع كله، مما يستلزم أن يكون العلم متاحا للجميع وليس دولة بين من يعرفون
لغة أجنبية أو اثنتين.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وعلى كل فإنه ليس لمن لم يقتنع بضرورة استخدام اللغة العربية في التعلم والتعليم
إلا بيت المتنبي الذي قال فيه:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; tab-stops: 372.95pt; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وليس يصح في الأفهام شيء ... إذا احتاج النهار إلى دليلِ</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-16897792862126533612012-03-31T02:56:00.000+08:002012-11-07T02:45:07.720+08:00خلدونيات لغوية: عن انتشار اللغة ورسوخها<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<br />
<div style="border-bottom: solid windowtext 1.5pt; border: none; mso-element: para-border-div; padding: 0cm 0cm 1.0pt 0cm;">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="border: none; direction: rtl; mso-border-bottom-alt: solid windowtext 1.5pt; mso-padding-alt: 0cm 0cm 1.0pt 0cm; padding: 0cm; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">اشتهر ابن خلدون بأنه مؤسس علم الاجتماع، حيث تحدث في
مقدمته الشهيرة عن العديد من الأمور التي تتصل بقيام الدول والعمران البشري وصعود
الحضارات واندثارها. وقد اهتم الباحثون وما زالوا بما كتبه ابن خلدون عن التاريخ والسياسة
والاقتصاد والعلوم وغير ذلك من المواضيع التي احتوت عليها المقدمة، إلا أن موضوع
اللغة وآراء ابن خلدون فيها لم يحظ بالاهتمام الكافي كما حظيت المواضيع الأخرى.
ولذا فسوف نتحدث عن آراء ابن خلدون اللغوية في سلسلة مقالات محاولين شرحها
وتقييمها ومعرفة كيفية الاستفادة منها في عصرنا الحالي.</span><br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">____________________________________________________________</span></div>
</div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br />
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">تكلم ابن خلدون في
معرض حديثه عن المدن عن اللغات التي تسود فيها، حيث عقد فصلا بعنوان "في لغات
أهل الأمصار قرر فيه أن "لغات أهل الأمصار إنما تكون بلسان الأمة أو
الجيل الغالبين عليها أو المختطين لها"، وجعل هذا العامل، أي التواجد البشري،
السبب الرئيس في انتشار لغة ما ورسوخها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وقبل أن نسترسل في
الحديث علينا أن نتوقف عند عدة نقاط تضمنتها عبارة ابن خلدون المذكورة أعلاه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">النقطة الأولى هي
أن ابن خلدون تحدث عن لغات أهل الأمصار، أي المدن، ولم يتحدث عن لغات أهل البوادي.
والسبب في ذلك والله أعلم أن المدن تجتذب إليها أعدادا غفيرة من البشر قد تختلف
لغاتهم عن بعضهم البعض وعن لغات سكان المدينة الأصليين، بمعنى أن المدن مؤهلة لأن
تكون حلبة تنافس بين اللغات أكثر من البوادي، ولهذا رأى ابن خلدون أن يوضح تلك
النقطة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">النقطة الثانية هي
أن لغات المدن تكون كما قال ابن خلدون بلسان الأمة أو الجيل الغالبين عليها أو
المختطين لها، ومعنى ذلك أنه قد يحدث أن تتغلب أمة على غيرها ويبدأ أفرادها
بالهجرة إلى مدنها، مما يعني التقاء لغتين مختلفتين، وهما لغة الأمة المتغلبة ولغة
الأمة المغلوبة. وفي هذه الحالة تسود لغة الأمة الغالبة وتنحسر لغة الأمة المغلوبة
تدريجيا إلى أن تتلاشى أو تبقى في البوادي فقط.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أما إذا قامت أمة
ما ببناء مدينة جديدة، فمن الطبيعي أن تكون لغة المدينة هي لغة الأمة التي أسستها،
وهذا معنى المختطين لها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">النقطة الثالثة
تكمن في لفظي أمة أو جيل، وهذا يعني أنه لكي تسود لغة ما، بالذات في حالة التغلب،
فإن ذلك يستلزم تواجد أعداد كبيرة نسبيا من الأمة المتغلبة، مما يعني أن السيطرة
على مدينة ما عسكريا أو سياسيا من قبل دولة أخرى لا يغير لغة المدينة، وإنما
تغيرها هجرات من تلك الدولة. ولهذا كان استخدام لفظي "أمة و"جيل"
غاية في الدقة من قبل ابن خلدون كما سنرى لاحقا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أما إذا لم تتبع
سيطرة دولة ما على أخرى هجرات من سكان الدولة المتغلبة، يبقى الوضع على ما هو عليه
ولا تتغير لغة الدولة المغلوبة.</span><span dir="LTR" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويتابع ابن خلدون
كلامه مدعما ما ذكره في بداية الفصل بمثال عن اللغة العربية والطريقة التي سادت
بها العديد من أمصار البلدان التي فتحها المسلمون، حيث يؤكد أن العامل الأساسي في
ذلك هو هجرة العرب الكثيفة إلى تلك الأمصار حتى أضحى "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أكثر الأمصار
في الملة</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لهذا العهد"، أي زمن ابن خلدون، "من أعقاب العرب
المالكين لها الهالكين في ترفها بما </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">كثروا العجم الذين كانوا بها وورثوا أرضهم
وديارهم"، أي أن عدد الناطقين بالعربية صار أكبر من عدد الناطقين بغيرها من
اللغات في أمصار تلك الدول.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لكن ابن خلدون لا
يتوقف عند عامل التواجد البشري الكثيف، إذ يؤكد أن عامل الدين كان حاسما في انتشار
ورسوخ اللغة العربية في البلدان التي هاجر إليها العرب، وهذا يعني أن العرب عندما
نزلوا بلدان غير العرب كان هناك تنافس بين لغات السكان الأصليين والمهاجرين من
العرب، وقد رجحت كفة اللغة العربية بفضل كونها لغة القرآن والسنة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويمكننا تفسير هذا
الكلام قائلين أن العامل الرئيس في انتشار لغة ما ورسوخها هو التواجد البشري
الكثيف في منطقة ما، إلا أنه في حال تعادل الكفة من ناحية العنصر البشري تدخل
عوامل أخرى ترجح كفة لغة ما على غيرها. وقد ذكر ابن خلدون أن الدين كان مرجحا للغة
العربية بعد استيفائها شرط التواجد البشري على الأرض، لكن هذا لا يعني أنه ليس
هناك مرجحات أخرى تختلف من بلد إلى آخر حسب الظروف.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وعلى أية حال فإن
أيا من المرجحات لا يمكنها أن ترسخ لغة ما إلا إذا توفر عامل التواجد البشري
الكثيف كما قرر ابن خلدون في بداية الفصل.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ويذكر ابن خلدون
مثالا محددا ليعضد به كلامه فيقول أن اللغة العربية ظلت سائدة حتى عندما حكم غير
العرب من الديلم والسلاجقة في المشرق وزناتة والبربر في المغرب، وذلك لأنهم كانوا
على ملة الإسلام وإن لم يكونوا من العرب، فكل ما حدث للغة العربية في تلك الحقبة
أنها انحسرت بعض الشيء ولكنها ظلت باقية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولكن ما إن جاء
التتار والمغول الذين لم يكونوا على ملة الإسلام حتى اندثرت اللغة العربية في
مناطق مثل بلاد فارس وخراسان والسند والهند، وسادت لغات أخرى لدرجة أن "كتب
العلوم صارت تكتب باللسان العجمي"، وأصبحت اللغة العربية تدرس كلغة أجنبية في
تلك البلدان.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">نقطة أخيرة تبقت
من كلام ابن خلدون وهي أنه عند تغلب لغة ما على أخرى فإن اللغة الغالبة تفسد بعض
الشيء لمخالطتها اللغة المغلوبة، ولهذا "فسد اللسان العربي </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">بمخالطتها</span>"، أي </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">بمخالطة</span> لغات الأمم الأخرى، "في بعض أحكامه
وتغير أواخره وإن كان بقي في الدلالات على أصله، وسمي لسانا حضريا". أما
عربية البدو فإنها أعرق في العروبية كما يشير ابن خلدون، وذلك لأنها سلمت من
مخالطة لغات أخرى كما حدث في الأمصار، أي المدن.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">تطبيقات</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إذا طبقنا كلام
ابن خلدون على انتشار ورسوخ اللغات في الماضي والحاضر نجد أن عنصر التواجد البشري
الكثيف كان وما زال حاسما في انتشار اللغات وتجذرها، ولذلك جعل ابن خلدون ذلك
العنصر عاملا رئيسا بينما جعل العوامل الأخرى مرجحة في حالة تعادل الكفة بين لغتين
أو أكثر، وإن كان لم يذكر من تلك العوامل سوى الدين بحكم المثال الذي أعطاه عن
اللغة العربية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا نظرنا إلى
أمثلة أخرى تخص اللغة العربية نجد مثلا أن المغرب العربي فتح في القرن الأول
الهجري، ولكنه لم يتعرب ولم تتجذر فيه اللغة العربية إلا ابتداء من القرن الخامس
الهجري بعد هجرة بني هلال وبني سليم، مما يعني أن أربعة قرون من لم تكن كافية
لترسيخ اللغة العربية في المغرب العربي لغياب الكثافة البشرية ورغم حضور عامل
الدين.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أما إذا قرأنا
تاريخ مصر نجد أن التواجد التركي فيها استمر أكثر من أربعة قرون بدأ بدخول مصر تحت
الحكم العثماني واستمر حتى منتصف القرن العشرين مع انتهاء حكم سلالة محمد علي
باشا. ورغم أن الكثير من أبناء الجالية التركية كانوا ينتمون إلى الطبقة العليا من
المجتمع إلى أن ذلك لم يؤد إلى تغيير وجه مصر اللغوي، حيث أن الجالية التركية كانت
مجهرية مقارنة بتعداد الشعب المصري. وهذا يعني أنه حتى وإن كانت مجموعة ما تمسك
بزمام الحكم في بلد يتحدث شعبه لغة غير لغتها فإنها تظل غير قادرة على تغيير لغته
إذا كان عدد أفرادها لا يذكر مقارنة بعدد أفراد الشعب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولكن في ذات الوقت
فإن هناك أمثلة من التاريخ المعاصر تظهر أنه يمكن للغة ما أن تنتشر وتترسخ على
حساب لغات أخرى رغم أن عدد متحدثيها كلغة أم صغير نسبيا، فاللغة الإندونيسية مثلا
كانت رغم انتشارها إبان الاستقلال اللغة الأم لحوالي عشر سكان إندونيسيا، ولكنها
كانت منتشرة كلغة تواصل بين متحدثي اللغات المختلفة الموجودة في جزر إندونيسيا،
مما سهل تبنيها لغة رسمية للبلاد لدرجة أن كل الإندونيسيين اليوم يتقنوننها
ويتحدثونها حتى وإن كانوا من التسعين بالمائة الذين لديهم لغات أخرى. وذات الشيء
ينطبق على اللغة السواحيلية في شرق أفريقيا حيث تعد اللغة الوحيدة لنسبة بسيطة من
السكان، ولكنها منتشرة ومتجذرة على نطاق واسع كلغة مشتركة بين متحدثي اللغات المختلفة
المنتشرة هناك.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومن هنا نستطيع أن
نقول أن التواجد البشري الكثيف لا يعني بالضرورة أن يكون أفراد اللغة الغالبة
يشكلون الأغلبية، ولكن تواجدهم بأعداد معتبرة لا غنى عنه لانتشار ورسوخ لغتهم،
يساعدهم في ذلك بالطبع عوامل أخرى مرجحة تختلف من بلد لآخر. والدليل على ذلك
أنه رغم انتشار اللغة العربية وتجذرها عن طريق هجرات القبائل العربية إلا أننا
نستطيع أن نقول أن العرب لم يشكلوا غالبية السكان في الأقطار التي هاجروا إليها،
وإلا فكيف يمكننا أن نفسر أن العرب خارج الجزيرة العربية يختلفون في سحناتهم عن
عرب الجزيرة رغم أن الجميع يتحدث العربية؟ وكيف يمكننا أن نفسر أن سحنة المصري
المسلم لا تختلف عن سحنة المصري النصراني؟ فلو كان العرب غالبية سكان الأقطار التي
هاجروا إليها لوجدنا أن شكلهم يكاد يتطابق مع أشكال سكان الجزيرة العربية، وهذا مخالف للواقع. ولكن ما
حدث أنهم العرب هاجروا واختلطوا بسكان الأقطار الناطقة بالعربية في يومنا هذا وتغيرت
لغة تلك الأقطار دون أن يشكل العرب غالبية سكانها، مما يثبت أنه ليس شرطا للأمة
المهاجرة أن تكون الأغلبية حتى تتجذر لغتها في بلد ما، ولكن كل ما يلزم هو تواجد
أفرادها بأعداد مؤثرة، ومن ثم تأتي عوامل أخرى مرجحة لتساعد لغتهم على الانتشار
والتجذر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولقد أشار ابن
خلدون إلى هذا المعنى حين قال أن العرب خالطوا سكان الأمصار التي هاجروا إليها،
وأنه مع سيادة اللغة العربية "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">هجر الأمم لغاتهم وألسنتهم
في جميع الأمصار والممالك، وصاراللسان العربي لسانهم حتى رسخ ذلك لغة في جميع أمصارهم
ومدنهم وصارت الألسن العجمية دخيلة فيها وغريبة". وهذا يعني أن متحدثي
العربية في تلك الأمصاركانوا ممن اختلطوا بالعرب ومن السكان الأصليين التي
اكتسبوا اللغة العربية من المهاجرين العرب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وفي المقابل نرى
أن اللغة الإنجليزية مثلا غير قادرة على الانتشار والتجذر في العديد من الدول
الآسيوية والأفريقية التي اتخذتها لغة رسمية منذ استقلالها، وذلك لعدم وجود جالية
يعتد بها تتحدثها كلغة أم راسخة في تلك البلاد. ولذلك نجد أن من يتحدث الانجليزية
في بلاد مثل الهند وباكستان ونيجيريا عادة ما يكون شخصا درسها في المدرسة لمدة
ليست بالقصيرة، أي أن تعلمه لها كان صناعيا كما يقول ابن خلدون، وليس طبيعيا كما
يحدث مع لغات مثل الإندونيسية والسواحيلية التي نجد أعدادا هائلة يتقنوننها في
إندونيسيا وشرق أفريقيا حتى بين من لم ينالوا حظهم من التعليم، لأنهم يكتسبون تلك
اللغات من البيئة المحيطة بهم وليس من المدرسة كما يحدث مع لغات كالانجليزية و
الفرنسية، واللتان يصعب القول على المنصف بأنهما ليستا لغتين أجنبيتين في الدول
الآسيوية والأفريقية اللتي اتخذتهما لغتين رسميتين، فاللغة لا تنتشر ولا تتجذر
بمجرد ترسيمها في الدستور.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">خاتمة</span></b><span dir="LTR" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">قد يتسائل البعض
عن الغرض من دراسة آراء ابن خلدون اللغوية خصوصا بعد مرور أكثر من ستة قرون على
وفاة ابن خلدون، فهل يمكن لمقدمته أن تضيف شيئا جديدا إلى علم اللغة؟ أم أن الزمن
تجاوزها وانتهى تاريخ صلاحيتها منذ أمد بعيد؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إن قراءة سريعة
للواقع في بلادنا العربية تظهر أن الكثير منا إما لم يقرأ مقدمة ابن خلدون، أو
قرأها ولم يستوعب كيفية إنزالها على الواقع، أو قرأها وفهمها وتجاهلها ظنا منه أن
التاريخ لا يتكرر وأنه بوسعه مخادعة سنن الكون وقوانينه.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا أمعنا النظر
في واقعنا اللغوي نجد أن محاولات فرض اللغات الأجنبية ما زالت تتم على قدم وساق،
رغم استحالة انتشار وتجذر تلك اللغات بسبب غياب الكثافة البشرية التي يمكن أن
تمكنها من ذلك، إذ كيف للغة الانجليزية في المشرق أو الفرنسية في المغرب أن تنتشرا
دون إمكانية اكتسابهما طبيعيا وليس صناعيا كما يقول ابن خلدون؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إن من يقرأ فصل
ابن خلدون الذي ناقشناه في هذا المقال ويرى السياسات اللغوية المطبقة في بلداننا
لا يمكن إلا أن يستنتج أن عالما مثل ابن خلدون لم يعد سوى اسم نفاخر به ونقول
للعالم أجمع أنه مؤسس علم الاجتماع دون أن نستفيد أدنى استفادة مما كتب. وإلا فكيف
نفسر استماتة بعضنا في الدفاع عن محاولات فاشلة تبغي تغيير واقع لغوي لا مفر منه
بدعوى الانفتاح والعولمة والواقعية وما إلى ذلك من كلمات تخفي ورائها قدرا كبيرا
من الانهزامية والاستكانة، لا بل قل اللاواقعية؟ فهل يتخيل أحدنا أن نصبح يوما
خواجات من أهل الانجليزية أو الفرنسية؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">الجواب بالنفي
طبعا، إذ أن كل ما يتم هو محاولات تؤدي في نهاية المطاف إلى جعل اللغة العربية
كسيحة غير قادرة على ممارسة دورها الطبيعي بصفتها لغة أمتنا التي لا فكاك منها،
والتي ما فتئت تصرخ منذ عشرات السنين وتقول:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<span dir="RTL" lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt;">أيهجرني قومي عفا الله
عنهم *** إلى لغة لم تتصل برواة؟؟</span></div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-65777663666517864172012-02-29T12:56:00.000+08:002012-03-24T01:03:50.058+08:00العربية: أم اللغات أم لغتنا الأم؟<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">كان السؤال حول
نشأة اللغة وما زال من أهم الأسئلة التي حيرت علماء اللغة والمهتمين بها، حيث
اختلفوا حول إذا ما كانت نشأة اللغة عن اصطلاح أو توقيف، فذهب بعضهم إلى أن اللغة
نشأت من خلال ما اصطلح عليه البشر وتوافقوا من مسميات لما حولهم، وذهب نفر آخر إلى
القول بأن اللغة ناشئة عن توقيف، أي أن الله سبحانه وتعالى علمها لآدم عليه
السلام. (راجع هذا المقال بعنوان <a href="http://www.alukah.net/Literature_Language/0/29200/" target="_blank">أصل اللغة</a> لمعرفة المزيد حول آراء العلماء عن
الموضوع).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وبغض النظر عن
كيفية نشأة اللغة فإن ثمة تساؤل آخر يحير العلماء، ألا وهو بأية لغة تحدث آدم عليه
السلام؟ فكما فشل المختصون في الوصول إلى جواب شاف عن كيفية نشأة اللغة فإنهم حتى
الآن لم يستطيعوا أن يحددوا اللغة التي تكلم بها أبو البشر.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وأيا كانت تلك
اللغة فإن ثمة محاولات هنا وهناك لإثبات أن لغة بعينها من اللغات التي نعرفها كانت
هي لغة أبينا آدم عليه السلام. وبالتوازي مع تلك المحاولات فإن مجهودات أخرى بذلت
وتبذل لإثبات أن لغة بعينها هي أصل اللغات الأخرى التي لا تعدو أن تكون مشتقة
منها. ففي عالمنا العربي مثلا نشرت عدة كتب ومقالات تحاول أن تبرهن على أن اللغة
العربية هي اللغة التي كان يتخاطب بها آدم عليه السلام وأن كل اللغات الأخرى مشتقة
منها. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومن أمثلة ما نشر
حول الموضوع مقال متداول على النت للراحل مصطفى محمود وكتاب بعنوان <a href="http://books.google.com.my/books/about/%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A2%D8%AF%D9%85.html?id=TVZiAAAAMAAJ&redir_esc=y" target="_blank">لغة آدم عطاء أبدي لبني آدم</a> لمحمد رشيد ناصر ذوق وكتاب آخر بعنوان <a href="http://www.4shared.com/office/8_PT0dkU/____.html" target="_blank">اللغة العربية أصل اللغات كلها</a> لعبد الرحمن البوريني.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وجل هذه المقالات
والكتب نتاج لمجهود رائع حاول فيه مؤلفوها أن يتتبعوا الكثير من الكلمات المستخدمة
في عدة لغات ومقارنتها بأصلها العربي الذي غالبا ما يحمل ذات المعنى. ومن يطلع على
القوائم التي نشرت بهذا الصدد لا يسعه إلا أن يتعجب من تلك الهمة العالية التي
تحلى بها هؤلاء الباحثون، لأن تتبع الكلمات يتطلب صبرا ومعرفة عميقة ليس باللغات
الأجنبية فقط وإنما باللغة العربية أيضا.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولكن اللافت للنظر
أن جميع تلك الكتابات، على حد علمي، لم تقارن سوى بين اللغة العربية وبضعة لغات
تكاد تعد على أصابع اليد الواحدة كالانجليزية والفرنسية والألمانية وأحيانا
السنسكريتية لغة الهند القديمة التي تنحدر من نفس الفصيلة التي تنحدر منها غالبية
اللغات الأوروبية. وهذا يعني أنه لا يمكننا أن نتستنتج أن اللغة العربية أم اللغات
بناء على مقارنتها ببضعة لغات تنتمي إلى نفس الفصيلة.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">لكن مؤلفي الكتب
المشار إليها أعلاه استنتجوا أن اللغة العربية أصل اللغات ولغة آدم دون إجراء
مقارنات مع لغات أخرى، ورغم أن الأستاذ عبد الرحمن البوريني أشار في كتابه إلى أنه
لا يمكن أن نقول بأن اللغة العربية أصل لغات العالم أجمع دون مقارنتها بلغات أخرى
غير الانجليزية التي ركز عليها في كتابه، إلا أن عنوان كتابه لا يبين ذلك على
الإطلاق، فبدلا من أن يسمي كتابه اللغة العربية أصل اللغات كلها، كان الأولى أن
يسميه مثلا اللغة العربية أصل اللغة الانجليزية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">والشاهد هنا أننا
بصدد مشكلة حقيقية نابعة من موجة التغريب العاتية الذي نعاني منها منذ عشرات
السنين، فلقد صرنا اليوم نرى أن العالم ينحصر في العالم الغربي فقط، وأن ما سوى
ذلك ليس جديرا بالاهتمام ولا يجب أن يذكر سوى على الهامش، فالاحصائيات التقريبية
تقول أن هناك حوالي ستة آلاف لغة تنتمي إلى عدة فصائل، ولا تنتمي اللغات الأوروبية
محل المقارنة إلا فصيلة واحدة وهي فصيلة اللغات الهندية الأوروبية التي تضم لغات
كالأسبانية والفرنسية والانجليزية والألمانية والروسية والكردية والفارسية
والأردية والبنغالية وأغلب لغات الهند عدا الجزء الجنوبي منها.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">والسؤال هنا هو:
أين ذهبت بقية لغات العالم؟ أين ذهبت لغات شرق وجنوب شرق آسيا وآسيا الوسطى؟ أين
ذهبت لغات أفريقيا وأمريكا الشمالية والجنوبية؟ لماذا لا نقارن لغتنا العربية
بلغات كالصينية أو الإندونيسية أو التركية أو الفولانية أو الكتشوا؟ أليست هذه
لغات حية يتحدث بها بشر ينحدرون من سلالة أبينا آدم عليه السلام؟ أم أن أسلافهم
جائوا بمركبات فضائية من كواكب أخرى واستوطنوا الأرض؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">إن من أكثر آثار
التغريب الذي عشناه ونعيشه سلبية أن كثيرا منا صار يعتقد أن الانفتاح على الخارج
يعني الانفتاح على الغرب وحتى الانقياد له، لدرجة أن أحدنا عندما يقول أنه مسافر
إلى الخارج نفهم مباشرة أنه مسافر إلى أوروبا أو أمريكا مثلا. وعندما نتحدث عن
المدارس الأجنبية يتبادر إلى الذهن مباشرة دون لبس أن التدريس في تلك المدارس يتم
بلغات غربية كالانجليزية والفرنسية مثلا، حتى أضحت بعض المدارس من هذا النوع تسمى
في مصر مدارس اللغات والأدق أن تسمى بمدراس اللغات الغربية. وباختصار فإن كلمات
مثل الخارج وعالمي ودولي أضحت مرادفة في كثير من الأحيان لكلمة غربي. (راجع ما كتب
عن <a href="http://i-epistemology.net/arabic/854-seminar-cairo.html" target="_blank">فقه التحيز</a> للاستزادة).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا أسقطنا هذا
الكلام على تعلم اللغات في بلداننا لوجدنا أن تعلم اللغات الأجنبية أضحى مرادفا
لتعلم اللغات الغربية، إذ تجد أحدنا يتعلم الانجليزية، ثم إذا ما أتقنها وأراد أن
يتعلم لغة أخرى عرج على الفرنسية أو الألمانية أو الأسبانية أو الروسية وهكذا
دواليك.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولا ينبغي أن يفهم
من كلامي هذا أنني أدعو إلى الكف عن تعلم تلك اللغات أو نبذها، ولكني أدعو ألا نضع
البيض كله في سلة واحدة. ومن يراجع عدد من يتعلم منا لغات غير اللغات الغربية
لوجدنا أنه لا يذكر، وهذه مشكلة تعكس إلى حد كبير نظرتنا إلى الغرب على أنه المنبع
الوحيد الذي ينبغي أن ننهل منه وأن غيره ليس لديه ما يستحق العناء الذي يتكبده متعلم
أية لغة اجنبية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وكما أنني لا أدعو
إلى غلق الباب على الغرب فإنني لا أدعو إلى فتحه على مصراعيه أمام الثقافات الأخرى
مثلما ما يتردد هذه الأيام عن أهمية تبني تجارب بلدان كاليابان والصين أو غير ذلك
من التجارب التي نجحت في بلاد غير غربية، إذ يتوجب علينا أن ندرك أننا قبل أن
ننفتح على الخارج من جهاته الأربع فإن علينا أن ننفتح على الداخل وننغمس فيه ونعرف
تفاصيله ومداخله ومخارجه ونفهم طبيعته بعمق ووضوح، مما يجعل من اليسير علينا أن
نوجد حلولا لمشاكلنا اعتمادا على أنفسنا ولكي تصبح الاستفادة من الخارج على تنوعه
على سبيل الإضافة لا الإحلال.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا عدنا إلى
الموضوع الأصلي الذي بدأنا به المقال، فإنني أرى بالفعل أن هناك تشابها يصعب
إنكاره بين العديد من مفردات اللغة العربية وبعض اللغات الأوروبية كما ورد في
الكتابات التي تعنى بهذا الشأن، ولكني لست متأكدا إذا ما كان هذا التشابه يصل إلى
حد إثبات أن اللغة العربية أصل اللغة الانجليزية أو الفرنسية أو غيرهما من لغات
أوروبا. كما أنني لا يهمني كثيرا إثبات أن اللغة العربية أم اللغات، ليس لكوني
أنتقص من شأنها، ولكن لأن اعتزازي بها ينبع من كونها لغتي التي ليس لدي سواها
ولأنني لا يمكن أن استبدلها بلغة أخرى لا يمكن بأي حال من الأحوال أن يصل حد
إتقاني لها وتمكني منها وشعوري بامتلاك ناصيتها إلى إتقاني وتمكني من اللغة
العربية وشعوري بامتلاك ناصيتها. </span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولذا فإن تمسكنا
بلغتنا لا ينبغي أن ينبني على أساس أنها أقدم اللغات أو أفضلها أو أفصحها أو
أكثرها جذورا أو ما إلى ذلك من معايير، لأن ذلك يعني أننا إذا اكتشفنا العكس صار
تركها إلى اللغة التي تلبي تلك المعايير مقبولا ومستساغا. والخلاصة أنني إذا سألني
أحدهم لماذا أتمسك باللغة العربية، كان جوابي: لأنها لغتي وكفى.</span><span dir="LTR" style="font-size: 14pt; line-height: 115%;"></span></div>
</div>محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-4043263426718731582011-12-31T18:28:00.001+08:002012-12-22T02:05:20.700+08:00حروفهم في لغتنا<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;">لو قدر لعربي من
الماضي أن يبعث من جديد ويتصفح بعضا مما يكتبه عرب اليوم لهاله أمر عجيب يمر على
الكثير منا مرور الكرام، ألا وهو استخدام كلمات أجنبية بحروف أجنبية عادة ما تكون انجليزية
أو فرنسية في متن الكتابات العربية. ولو سأل عربي الماضي كتاب الحاضر لماذا
يرتكبون فعلتهم هذه لأجاب كثير منهم بأن الهدف من ذلك توضيح مقصود الكاتب، ولضحك عندها
عربي الماضي من تلك الإجابة العجيبة، فهل يعقل أن يستخدم أحدهم كلمة أجنبية بحروف
أجنبية لإيضاح كلمة عربية للقراء العرب؟؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;">ولأن شر البلية ما
يضحك، فإنه حري بنا أن نحلل تلك البلوى لنعرف بعضا من آثارها السلبية على لغتنا
وعقولنا وثقافتنا، والتي من أهمها الآثار الثلاثة التالية:</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
١-<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> يؤدي استخدام
الكلمات الأجنبية بجانب مقابلاتها العربية إلى شعور الكاتب بعدم أهمية انتقاء
الترجمة المناسبة للكلمات الأجنبية ظنا منه بأن القارئ إن لم يفهم ترجمته العربية
السيئة أو الركيكة فسيفهم مقصوده من الكلمة الانجليزية أو الفرنسية الملاصقة
للكلمة العربية. وغالبا ما يؤدي ذلك أيضا إلى جعل الكلمة العربية غير قادرة على
الخروج من جلباب نظيرتها الأجنبية. ومثال ذلك السياسة التي تتبعها تركيا مع جيرانها
والتي يعبر عنها الكثير من الكتاب العرب بترجمات مثل "صفر مشاكل"
و"صفر مشكلات" و"صفر مشكلة"، وكلها ترجمات تحمل قدرا هائلا من
الركاكة يجعلنا نظن أن مستخدميها لا يفقهون من العربية شيئا، وما هم كذلك، ولكنه
الأصل الانجليزي الذي لم يستطع المترجمون التخلص من قيوده والفكاك من أسره.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
٢-<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;"> في كثير من
الأحيان يمكن أن يكون المقابل العربي للكلمة الأجنبية مفهوما لكونه ترجم ترجمة
جيدة، ولكن إصرار مستخدميه على إلحاق المقابل الأجنبي به يجعل من العسير أن يرسخ
في الذاكرة بمفرده دون وصاية من الكلمة الأجنبية. ومثال ذلك ما <a href="http://www.abegs.org/Aportal/Article/ShowDetails?id=5544" target="_blank">ذكره</a> أحدهم أنه سأل
أستاذه سؤالا عن التخطيط، فلم يفهم الأستاذ مقصوده حتى ذكر له المقابل الانجليزي
للكلمة، وذلك رغم أن كلمة تخطيط شائعة فضلا عن أنها ليست بمصطلح أصلا، ولكنه سحر
الكلمات الأجنبية التي تقلب المعايير وتجعل البديهي مستغربا بل مستهجنا أحيانا. (شاهد هذا <a href="http://www.youtube.com/watch?v=Euxo441KCNY" target="_blank">المقطع</a> لترى كيف أن المتحدث لم يستطع أن يتذكر كلمة دورة مكثفة بسبب ارتباط ذهنه بنظيرتها الانجليزية).</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
٣- <span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;">من أخطر ما يمكن
أن يؤدي إليه استخدام الكلمات والحروف الأجنبية في الكتابات العربية أن تحاط تلك
الكلمات بهالة وأهمية مبالغ فيها،</span><span dir="LTR"></span><span dir="LTR" lang="AR-YE" style="font-size: 16pt; line-height: 115%;"><span dir="LTR"></span> </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;">مما يجعل البعض يتوهم بأنها طلاسم من خوارق العلم الذي لا طاقة لنا به،
وذلك رغم أنها في أغلب الأحيان ليست كذلك، خصوصا أن الكثير من تلك الكلمات ليست
بمصطلحات علمية أصلا. وغالبا لا تترك تلك الهالة أثرا على النفس لمجرد أن القارئ
رأى بضعة أحرف أجنبية بضعة مرات، ولكن تكرار رؤية تلك الأحرف على مدار أعوام طوال
في عدة كتابات هو ما يجعل النفس والعقل يحيطان تلك الكلمات بهالة يمتد أثرها بعد
ذلك إلى تعظيم الغرب والإيمان بعصمته أحيانا، وذلك بسبب أن أغلب تلك الكلمات
المقحمة في الكتابات العربية إما انجليزية أو بدرجة أقل فرنسية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;">وقد ذكر الإمام
الغزالي في بداية كتابه تهافت الفلاسفة أن أحد أسباب ضلال العديد من الفلاسفة من
أمة الإسلام "</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;"><i> سماعهم أسامي هائلة كسقراط وبقراط وأفلاطون وأرسطاطاليس وأمثالهم</i>".
والشاهد هنا أن الأسماء الأجنبية تجعل الكثيرين يعظمون أقوال حامليها ظنا منهم
برجاحة عقولهم. والفرق بين عصرنا وعصر الإمام الغزالي أن الأسماء الأجنبية كانت
تكتب في الماضي بحروف عربية، بينما تجاوزنا نحن عرب اليوم ذلك بإضافة الحروف
الأجنبية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<b><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;">خاتمة</span></b></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;">قد يظن البعض أن الحديث عن الظاهرة المذكورة أعلاه ليس سوى ترف فكري لا
أولوية له في زمننا هذا، وهذا ليس بصحيح، وذلك لأن إقحام الكلمات الأجنبية بأحرفها
اللاتينية في الكتابات العربية غيض من فيض من ممارسات عديدة تعكس التعلق بالغرب
والانقياد له، وبالتالي فإن تلك الظاهرة جزء من بلاء أعم ينبغي التصدي له ومقاومته
من أجل المضي قدما في مسيرة الاستقلال التام على جميع الأصعدة، والذي نتمنى أن
نراه يتحقق عاجلا قبل آجل، وما ذلك على الله ببعيد.</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "Arial","sans-serif"; font-size: 16pt; line-height: 115%;"></span></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-37528429983320382032011-11-30T23:24:00.001+08:002016-03-07T18:30:58.434+08:00جوائز الغرب<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<br />
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">في بداية شهر
أكتوبر من عام </span><span lang="AR-YE" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">٢٠١١</span><span lang="AR-YE" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> قررت اللجنة النرويجية المسؤولة عن جائزة نوبل للسلام منح
الناشطة اليمينة توكل كرمان الجائزة لهذا العام بالاشتراك مع رئيسة ليبيريا وإحدى
الناشطات الليبيريات. وفور إذاعة الخبر انهالت التهاني والتبريكات على توكل كرمان
وعلى اليمن من المهنئين الذين اعتبروا أن الجائزة ليست تكريما لليمن فقط، وإنما
جاءت أيضا في الوقت المناسب، حيث تدخل الثورة اليمنية مرحلة كسر العظام بين الشعب
اليمني وعلي عبد الله صالح وزمرته، وحيث يرى البعض أن حصول توكل كرمان على
الجائزة من شأنه أن يسلط الضوء على كفاح الشعب اليمني ضد الطاغية، وخصوصا أنها تشارك في هذا الكفاح بفعالية.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ورغم ذلك إلا أن
بعض الأصوات ارتفعت لتبدي عدم سعادتها بحصول توكل كرمان على الجائزة، وذلك لأسباب
مختلفة، حيث حاول البعض التقليل من شأن الحدث بدافع الحقد والحسد، وتسائل البعض
الآخر عن الدوافع وراء قرار منح الجائزة للناشطة اليمنية وفي هذا التوقيت بالذات.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-YE" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا تجاهلنا
أصوات الحساد والحاقدين التي لا قيمة لها، فإنه لا يسعنا أن نتجاهل أصوات من
تسائلوا عن دوافع الغرب، وذلك لأن تاريخنا مع الغرب يجعلنا لا نكاد نصدق أنه يمكن
أن يتعامل معنا بما يرضي الله، خصوصا وأن اللجنة المانحة للجائزة قالت وبكل وضوح أن
الجائزة منحت لتوكل كرمان مكافأة لها على دورها في </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">النضال السلمي من أجل سلامة وأمن المرأة وحقها في المشاركة الكاملة في
تحقيق السلام، ولأنها كانت قبل وأثناء الثورة عنصرا رئيسيا وفاعلا في نضال المرأة
لتحقيق الديمقراطية والسلام في اليمن.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ولإن ذكر مانحو الجائزة
الثورة والديمقراطية، إلا أنهم صدروا لنا ذات الخطاب القديم المتعفن الذي ينادي
بحقوق المرأة وما إلى ذلك من اسطوانات مشروخة اعتاد الغرب أن يشنف بها آذاننا صباح
مساء.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وإذا تركنا سبب منح الجائزة جانبا حتى لا
نتهم من قبل عشاق الغرب بأننا ممن يتبنون نظرية المؤامرة فإنه لا يسعنا إلا أن نسجل اعتراضنا على
الجائزة من وجهين.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أول هذين الوجهين هو أن </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">مصداقية مانحي</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> الجائزة أقل ما
يقال عنها أنها مشكوك فيها، وذلك لأن الجائزة منحت لشخصيات لا تمت
إلى السلام بصلة مثل هنري كسنجر ومناحم بيجن وإسحاق رابين وشيمون بيريز وأخيرا
أوباما، وكل هؤلاء متورطون في جرائم قتل واحتلال دول وممارسات أبعد ما تكون عن
السلام.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">كما أن هناك جانبا آخرا لوجه الاعتراض على
الجائزة من حيث مصداقيتها، وهو أن الجائزة منحت للسادات وعرفات نظير توقيعهما
اتفاقيات الاستسلام مع الكيان الصهيوني. كما منحت الجائزة قبل ذلك لأسباب سياسية
بحتة، حيث أعطيت عام ١٩٨٣ لأحد القادة العماليين في بولندا نظير معارضته النظام
الشيوعي آنذاك، ومنحت عام ٨٩ للدلاي لاما لمعارضته النظام الصيني، وبعد ذلك لجوربتشوف
عام </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">٩٠</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> لدوره في تغيير النظام الشيوعي في الاتحاد السوفيتي السابق، وللمعارضة
المينمارية سان سو عام </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">٩١</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">، ولشيرين عبادي عام </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">٢٠٠٣</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;"> لمعارضتها النظام الإيراني،
وأخيرا للمعارض الصيني ليو شياوبو عام </span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">٢٠١٠</span><span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">ومن هنا يتضح جليا أن الجائزة لا تمنح لغير الغربيين إلا لمن
يحقق السلام من وجهة النظر الغربية، حيث أن كل الفائزين بالجائزة المذكورين أعلاه عارضوا حكومات ليست على اتفاق مع الغرب، باستثناء السادات وعرفات الذين عارضوا شعوبا تأبى الهيمنة الغربية. وبما أن مانحي الجائزة أبعد ما يكونون عن الحيادية، فإن الحصول على الجائزة لا يجب أن يكون مدعاة للفخر أو الزهو.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">أما الوجه الثاني للاعتراض على الجائزة
فليس موجها لمانحيها وإنما لممنوحيها، ولست أتحدث هنا عن توكل كرمان أو من تمنح أو منحت له
الجائزة شخصيا، وإنما عن كل من يرى أن منح الجائزة لعربي أو عربية مدعاة للشعور
بالبهجة السرور. ووجه الاعتراض هنا أن هناك أناسا من بني جلدتنا، وهم كثر، لا
يشعرون بقيمة المرء إلا اعترف به من قبل الخواجات، وذلك بسبب الشعور بالدونية
والانبهار بالغرب. والمشكلة ليست في عقدة النقص فقط، وإنما تتجاوز ذلك، حيث أن
أحدهم قد يكرمه الغرب بينما أثره على وطنه سلبي، مثل نجيب محفوظ، والذي رغم أن
أعماله تعج بالانحرافات الفكرية والخٌلقية، إلا أن حصوله على جائزة نوبل للأدب يجعل من
العسير إقناع الكثيرين بأن أدبه مليء بقلة الأدب.</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وفي ذات الوقت نجد أن الكثيرين لهم أثر طيب
وكبير على بلدهم ولكنهم ليسوا ذائعي الصيت، مثل المناضل التونسي الصادق شورو والذي
قضي في سجون بن علي أكثر من ثمانية عشر سنة منها ثلاثة عشر سنة
كاملة في الحبس الانفرادي. والسؤال هنا هو: كم من غير التوانسة سمع بالصادق شورو مقارنة بعدد غير اليمنيين الذي يعرفون توكل كرمان الآن؟</span></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" dir="RTL" style="direction: rtl; text-align: right; unicode-bidi: embed;">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "arial" , "sans-serif"; font-size: 14pt; line-height: 115%;">وختاما فإنني لست أدعو هنا إلى تجاهل دور
توكل كرمان في الثورة اليمنية أو دور غيرها من الصادحين بالحق في وجوه
الظلمة والطغاة، وإنما أتمنى أن يأتي اليوم الذي نقيم فيه المناضل وعطائه بميزاننا
نحن لا بميزان الغرب المعوج.</span></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-74857898575635918412010-12-18T00:05:00.005+08:002012-11-15T21:54:54.761+08:00الإيمان المستورد<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
في عام ٢٠٠٨ نشرت صحيفة فلت الألمانية <a href="http://www.welt.de/satire/article1735246/Henryk_M_Broder_konvertiert_zum_Islam.html">خبرا</a> عن إسلام هنرك برودر، وهو صحفي ألماني عرف بعدائه الشديد للإسلام وكتاباته التي يهاجم فيها المسلمين وعقيدتهم هجوما عنيفا. وقد تلقف بعض العرب خبر إسلام الرجل ونشروه على نطاق واسع لدرجة أنك إن كتبت كلمة "هنرك" على محرك البحث قوقل ظهر لك باقي الإسم تلقائيا.<br />
<br />
ولكن الغريب في الأمر أن من يتابع كتابات الرجل حتى اليوم يجدها لا تزال تعج بالهجمات العدائية على المسلمين، حيث أنه نشر قبل فترة <a href="http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,711783,00.html">مقالا</a> ينتقد فيه وزير الخارجية الألماني اللوطي لأنه قال أنه لن يصطحب معه شريك حياته في رحلاته إلى الدول التي ترفض اللواط وتجرمه لأن ذلك تصرف غير حكيم.<br />
<br />
والسؤال الذي يطرح نفسه هنا هو: كيف يصدر كلام كهذا عن صحفي مسلم سمى نفسه هنرك محمد برودر؟<br />
<br />
الحقيقة أن برودر لم يسلم ولا يحزنون، وإنما ورد خبر إسلامه في قسم المقالات الساخرة في صحيفة فلت الألمانية، وكان المقال مليئا بالتهكم والاستهزاء بالإسلام والمسلمين. ولكن تبعيتنا للغرب وانبهارنا به جعلتنا نفرح ذلك الفرح الطفولي الذي نبديه كلما أسلم غربي أو قال كلمة مدح في حق ديننا، حتى وإن كانت تنم عن سخرية وازدراء لا نلاحظها بسبب التبعية التي تعمي البصر والبصائر.<br />
<br />
وإن كان ما قام به هنرك برودر من سخرية بالإسلام بالتظاهر بمدحه حالة معزولة لا تتكرر كثيرا، إلا أن هناك مشكلة أخرى نابعة من التبعية للغرب، وهي الاستئناس بما قاله الغربيون عن الإسلام وعظمته وسماحته وما إلى ذلك من مديح يكيلونه لديننا الحنيف. والمشكلة هنا أن غالبية هؤلاء المادحين للإسلام يمدحونه إما بناء على منهج مادي بحت أو رغبة في تغليب أحد جوانب الإسلام على غيره خدمة لمصالحهم. وللتفصيل في ذلك نورد النقطتين التاليتين:<br />
<br />
١- في عام ١٩٧٨ أصدر أحد الكتاب الأمريكيين وإسمه مايكل هارت كتابا ذاع صيته نقله إلى العربية أنيس منصور بعنوان <a href="http://www.4shared.com/document/1faqMRx5/__online.html">الخالدون المائة</a>، وضع فيه الكاتب قائمة بأعظم مائة شخصية في التاريخ من حيث التأثير. وكانت المفاجأة أن الكاتب رغم كونه أمريكيا يهوديا وضع الرسول صلى الله عليه وسلم على رأس القائمة.<br />
<br />
وما إن شاع خبر الكتاب وصدرت ترجمته حتى هلل الكثير من العرب والمسلمين وفرحوا وما زالوا يفرحون فرح السذج، وكأننا قبل صدور الكتاب لم نكن نعرف أن رسول الله صلى الله عليه وسلم سيد الأولين والآخرين.<br />
<br />
وقد يرى البعض أنه ليس هناك غضاضة في أن نستأنس بالكتاب طالما أن الكاتب وصل إلى نتيجة توافق عقيدتنا وإيماننا. وطالما أن مكانة نبينا محفوظة وأن الكاتب رغم كونه كافرا قدمه على غيره من البشر فلا داعي للاعتراض ووضع العقدة في المنشار.<br />
<br />
ولكننا إن أمعنا النظر في الكتب وفي فكر الكاتب وتركنا النظرة السطحية جانبا لوجدنا الآتي:<br />
<br />
أولا، بالرغم من أن الكاتب وضع نبينا محمدا صلى الله عليه وسلم على رأس قائمته، إلا أنه وضع نبي الله عيسى عليه السلام في المركز الثالث مقدما عليه العالم الإنجليزي إسحاق نيوتن، كما أنه وضع موسى عليه السلام في المركز السادس عشر مقدما عليه شخصيات مثل بوذا وتسي لُن وكولمبس وأينشتاين وماركس وأرسطو ولينين. فكيف لنا أن نقبل بهذا الترتيب؟ ألا يناقض هذا الترتيب ديننا الحنيف الذي يعلمنا أن الأنبياء والمرسلين هم خير البشر؟ كيف نحتفل بكتاب يضع ثلاثة من أولي العزم من الرسل في قائمة واحدة مع رؤوس للشيوعية كماركس وستالين ومع ملك التتار جنكيز خان ومع دارون منكر خلق آدم وحواء ومع نابليون غازي مصر ومع الملكة إيزابلا التي حاربت المسلمين مع زوجها حتى قضيا على حكمهم في الأندلس؟<br />
<br />
ثانيا وهو الأهم، أنه من الواضح أن المعايير التي رتب على أساسها مايكل هارت الشخصيات المائة معايير مادية جدا، فهو يتبع المنهج المادي في تفسير التاريخ الذي لا يعطي أولوية للجوانب الروحية والمعنوية. والدليل على ذلك أننا نجد أن قائمة الكاتب اشتملت على عمر بن الخطاب رضي الله عنه دون أبي بكر رضي الله عنه، وذلك لأن عهد الفاروق شهد العديد من الفتوحات لمساحات شاسعة من الأراضي. <br />
<br />
ثالثا، مما يدل على فساد عقيدة مايكل هالات ومادية تفكيره أنه أصدر عام ١٩٩٩ <a href="http://www.amazon.com/View-Year-3000-Arturo-Kukeni/dp/0967107709">كتابا</a> بعنوان "نظرة إلى العالم عام ٣٠٠٠" لا أعتقد أنه ترجم إلى العربية، وفي هذا الكتاب وضع مايكل هارت قائمة جديدة لأكثر الشخصيات تأثيرا على حياة البشر عام ٣٠٠٠، وجاء ترتيب الرسول صلى الله عليه وسلم في المركز التاسع مسبوقا بشخصيات حقيقية وتخيلية لها إسهامات في الرياضيات والفيزياء والطب وغير ذلك، وجاء عيسى عليه السلام في المركز الثامن لاعتقاد هارت أن المسيحية سوف تؤثر على الإسلام في المستقبل رغم أن الدين عامة لن يكون له ذلك الحضور الكبير أصلا في ذلك الزمان حسب رأيه. وهذا كله يعني أنه لا ثبات في أهمية الشخص بالنسبة لهارت، فإن كان نبينا عليه الصلاة والسلام مهما في الماضي وفي الحاضر، فإن أهميته سوف تقل في المستقبل. وهذا عكس ما نؤمن به نحن المسلمون، فالرسول صلى الله عليه وسلم سيد الأولين والآخرين طال الزمان أو قصر، فكيف نستأنس بكلام شخص لا يؤمن بذلك؟<br />
<br />
ولذا فإنه يجب التحذير من خطورة كتاب مايكل هارت والكتب والكتابات التي على شاكلته على عقيدتنا، ولا ينبغي إطلاقا أن نردد الكلام الوارد في تلك الكتب، ولا أن نفرح بما يظنه البعض انتصارا للإسلام وإنصافا لرسالته، وذلك لأن المادية في التعاطي مع التاريخ وتفسيره لا توافق عقيدة المسلم أبدا حتى وإن وصلت أحيانا إلى ذات النتائج، والأعمال بالنيات. (للاستزادة يمكن للقارئ الرجوع إلى فصل المدرسة التاريخية من كتاب الأستاذ غازي التوبة <a href="http://www.4shared.com/document/-NKa7AjU/__-___.htm">الفكر الإسلامي المعاصر</a> وإلى <a href="http://alhawali.com/index.cfm?method=home.SubContent&contentID=1547">رأي</a> الشيخ سفر الحوالي في إطلاق لفظة عبقري على النبي صلى الله عليه وسلم).<br />
<br />
٢- هناك فخ آخر يجب أن نحذره، ألا وهو مدح الغربيين للإسلام بهدف تغليب أحد جوانبه على الجوانب الأخرى خدمة للغرب ومصالحه.<br />
<br />
ومثال ذلك ما يقوله الكثير من الغربيين قادة ومنظرين أن الإسلام دين السلام والتسامح، حيث يكررون هم وأزلامهم تلك المقولة في العديد من المناسبات، ومن ثم يتلقفها بعض المغفلين وبعض من علقت أفئدتهم بالغرب فيرددونها كالببغاوات دون النظر إلى الهدف من فرضها علينا ودون التفكر في مقصودها وعواقبها.<br />
<br />
وليس لأحد منا أن ينكر أن الإسلام دين التسامح والسلام، ولكن الهدف من تكرار ذلك هو قصر الإسلام على هذين العنصرين دون غيرهما، بحيث يصبح ديننا الحنيف دينا ينبذ الجهاد ومقاومة الأعداء والمحتلين ودفع الظلم والطغيان والفساد.<br />
<br />
وبمعنى آخر فإن الهدف من فرض مقولة أن الإسلام دين السلام والتسامح هو جعل الإسلام دين استسلام واستكانة وخنوع وخضوع للأعداء، بحيث يفقد طابعه الشمولي ويقتصر على المكونات التي تناسب الغرب وغاياته.<br />
<br />
ومن أجل تحقيق هذا الهدف تقوم أمريكا زعيمة الغرب بتشجيع الإسلام الذي يسمونه بالمعتدل، أي الإسلام الخانع، والذي لا يمت للإسلام الحقيقي بصلة، وذلك بناء على خطط وتوصيات مفكرين ومؤسسات غربية مثل مؤسسة رند الأمريكية التي أوصت في <a href="http://www.saaid.net/Doat/Zugail/422.htm">تقريرها لعام ٢٠٠٧</a> بدعم ذلك النوع من الإسلام.<br />
<br />
وقبل مدة نشر الصحفي المصري فهمي هويدي <a href="http://www.shorouknews.com/Columns/Column.aspx?id=279762">مقالا</a> في صحيفة الشروق المصرية بعنوان "تنسيق (روحي) مع أمريكا"، ذكر فيه أن مندوبا من السفارة الأمريكية بالقاهرة اجتمع مع ١٦ شيخا من شيوخ الطرق الصوفية في مصر وذلك بحضور ممثل لمباحث أمن الدولة المصرية، وكان الهدف من الاجتماع بالطبع دعم الحركات الصوفية في مصر كونها لا تتدخل في السياسة. كما هدف الاجتماع إلى البحث في سبل نشر الفكر الصوفي المنسحب من غمار الحياة بين مسلمي أمريكا. وهذا دليل واضح على أن الغرب ماض قدما في تنفيذ خططه المتعلقة بفرض إسلام السلام والتسامح علينا.<br />
<br />
ومن آثار تكرار مقولة أن الإسلام دين التسامح والسلام أيضا أن بعضنا صار وللأسف يخجل من دين الله وأحكامه ويصف مقاومة الغزاة والمحتلين بأنها عنف يجب التخلي عنه، كما أصبح هناك من يستكثر علينا حتى الدعاء على الكفار لأن السادة الغربيين يرون أن في ذلك حض على الكراهية، لا بل صار البعض يقول أننا لا ينبغي أن نطلق عليهم كفارا أصلا.<br />
<br />
كل هذا بسبب مقولة يرددها القادة الغربيون والمطبلون لهم مفادها أن الإسلام دين السلام والتسامح، وما هي إلا كلمة حق مجتزء أرادوا بها تدجين ديننا وتطويعه لصالحهم.<br />
<br />
<br />
<span style="font-weight: bold;">خاتمة</span><br />
في وقت تعلقت فيه أفئدة الكثيرين بالغرب وصارت العيون للأسف تنظر بإجلال وانبهار لكل ما هو آت من الغربيين حتى وصل الحال بنا أن نستأنس بأقولهم لنثبت عظمة ديننا، علينا أن نلتزم ببعض الضوابط التي تحدد لنا متى يمكن أن نستشهد بأقوال الغربيين والكفار عامة.<br />
<br />
ومن أهم هذه الضوابط ألا نلقي بالا لمن قال كلمة حق في ديننا، وذلك لأن الإيمان بالله لا يمكن أن يتأتى من عند الكفرة المعادين للإسلام، ولأن الكافر إذا شهد بعظمة الإسلام فإنه في أغلب الأحيان يفعل ذلك إما عن سوء نية أو بناء على منهج يخالف الإسلام.<br />
<br />
ولا بأس أن نستشهد بكتابات الغربيين إذا كان الأمر يتعلق بعلم نافع أو من أجل كشف مخططاتهم والتحذير منها، فهذا مطلوب، شريطة أن نبذل مجهودا لمحاولة التثبت من صدق المعلومات الواردة إلينا منهم.<br />
<br />
أما أن نقول أن الحق ما شهد به الأعداء ونتبع ذلك بقائمة طويلة بأقوال من يسمون بالمنصفين للإسلام، فلا، لا لاستيراد الإيمان، وإن لم يكن مقصودا، وخصوصا في عصرنا هذا، لأن النيات إن ساءت والمادية إن سادت شاع قول الحق الذي يؤدي إلى الباطل. فحذار، حذار من الاستئناس بآراء هؤلاء المنصفين المزعومين لديننا والإكثار من ذلك حتى يأتي يوم يتسلل فيه إلى عقولنا اعتقاد بأن عظمة الإسلام لا يمكن إدراكها دون شهادة حفنة من الكفرة.<br />
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-3134376918949939202010-06-30T15:46:00.005+08:002012-11-01T21:21:46.546+08:00اللغة والدين<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
ما انفك الإسلام منذ أن بعث الله سبحانه وتعالى نبيه بالهدى ودين الحق عاملا هاما يؤثر في العديد من نواحي حياة المسلمين، وقد امتد أثره إلى عدة مجالات كان ولايزال من أهمها اللغة، حيث تغير وجه اللغة العربية بفضل الرسالة المحمدية التي أعادت تشكيلها وبثت فيها روحا لم تعهدها في عصر الجاهلية.<br />
<br />
ولم يقف تأثير الإسلام عند اللغة العربية، وإنما تخطاه إلى لغات العديد من الشعوب التي اعتنقت الإسلام كالفارسية والتركية والهوساوية والأردية. كما أن ذلك التأثير لم يتوقف عند حدود اللغة الفصحى مكتوبة كانت أم محكية، وإنما تعداه إلى اللهجات الدارجة حتى أضحى كلامنا فيه العديد من الاستعارات المستمدة من مصادر الإسلام. ومثال ذلك ما ذكره الأستاذ حسن الساعاتي في <a href="http://www.biblioislam.net/ar/Elibrary/card.aspx?tblid=2&ID=21198">بحث</a> حول أثر القرآن في حياة المصريين، إذ يقول:<br />
<br />
<i>واقتباس المصريين من لغة القرآن فى حياتهم الاقتصادية أمر يستحق الذكر ، فهناك معلقات تحمل آيات قرآنية يعلقها أصحاب بعض المهن في مجالهم . فيعلق الخياط قوله تعالى " وكل شيء فصلناه تفصيلا"(الإسراء:١٢)، ويعلق الحلاق من قوله تعالى : "تعرف في وجوههم نضرة النعيم" (المطففين: ٢٤) أو "وزيناها للناظرين" (الحجر:١٦)، ويعلق الحداد: " وألنا له الحديد " (سبأ:١٠)، ويعلق صاحب المطعم: " كلوا واشربوا هنيئا" (الطور : ١٩)، ويعلق السماك: "ومن كلٍ تأكلون لحما طريا " (فاطر :١٢)، ويعلق المأذون: "وزوجناهم بحور عين" (الطور : ٢٠)، ويعلق الشربتلي: " وسقاهم ربهم شرابا طهورا" (الإنسان:٢١</i>).<br />
<br />
وقد يرى البعض في هذه الأمثلة ضربا من ضروب استغلال الدين، لكنها حتى وإن كانت كذلك فإنها تظهر مدى عمق أثر الإسلام وتجذره في حياتنا من الناحية اللغوية.<br />
<br />
لكن هناك جانب آخر من تأثير اللغة على الدين له من الأهمية ما يفوق ما ذكر أعلاه، وهو ما يتعلق بالثقافة الإسلامية السائدة في مجتمعاتنا، والتي تحدد ما يمكن أن يقال على الملأ أو يكتب وينشر وما لا يمكن. ومعنى ذلك أن الكتابة باللغة العربية حالها حال الكتابة بأية لغة تضع أمام الكاتب أطرا وأعرافا يصعب عليه تجاوزها دون الاصطدام بالمجتمع، حتى وإن اعترى ذلك المجتمع بعض مظاهر التخلي عن عقيدته أو إهمالها. (لاحظ مثلا أن العلمانيين في مصر باتوا يطلقون على أنفسهم "القوى المدنية" لأن لفظ العلمانية صار سيء السمعة).<br />
<br />
ولا يعني هذا أن كل ما كتب ويكتب باللغة العربية موافق للدين الإسلامي الحنيف وتشريعاته، فاللغة العربية تحتوي العديد من الكتابات المخالفة للإسلام جزئيا أو كليا، لكن ما يميز العربية هو أن تلك الكتابات الضالة المضللة ما إن توجد حتى ينبري للتصدي لها كتاب يلتزمون النهج الإسلامي الأصيل، فشعر حسان بن ثابت كان خير رد على هجاء المشركين، وشعر كعب بن زهير بعد إسلامه قضى على ذمه الإسلام قبله، وآراء الفلاسفة المنحرفة دمرها الغزالي وابن تيمية وابن خلدون، وتبعية طه حسين للغرب وقف لها بالمرصاد أنور الجندي، وكتابات تغريبي عصرنا هذا يواجهها المتمسكون بثقافتنا الإسلامية العربية بثبات رغم تهميشهم المستمر من الإعلام، وهكذا دواليك.<br />
<br />
ومعنى ذلك أن الكتابات العربية المنحرفة عن الدين وإن وجدت في لغتنا، فإنها أيضا تجد من يقف في وجهها، أي أن فضاء اللغة العربية إن احتوى على بعض العلل، فإن علاجها متوفر أيضا.<br />
<br />
نستنتج إذن أن من تربى وعاش في كنف اللغة العربية وما يماثلها من لغات المسلمين يكون أقدر على التمسك بدينه وتعاليمه ممن سواه لأن لغته توفر المصادر التي تعينه على ذلك ولغلبة تلك المصادر على المواد التي تخالف الإسلام وشريعته.<br />
<br />
هكذا يمكن أن تؤثر اللغة على الدين.<br />
<br />
وإذا نظرنا اليوم إلى خريجي ما يسمى بمدارس اللغات ومدارس البعثات الأجنبية لوجدنا أن الغالبية العظمى منهم بعيدون عن ثقافتنا الإسلامية العربية وإن مارس بعضهم شعائر الدين، وذلك لأنهم نشأوا في كنف لغات كالإنجليزية والفرنسية، وهذه اللغات تفتح أمامهم عالما آخرا لا يكاد يكون للثقافة الإسلامية العربية فيه وجود. ولذا نجد الكثيرين منهم لا يفهمون روح ثقافتنا الأصيلة وإن صلوا وصاموا، ومن ثم فإن عقليتهم وتفكيرهم يكونان عادة متعلقين بالغرب لدرجة أنهم إن أرادوا أن يثوروا على الغرب استعملوا أدواته المعروفة كالاشتراكية والشيوعية واللبرالية وما إلى ذلك بدلا من مقاومته بالثقافة الإسلامية العربية التي غالبا ما تكون بضاعتهم فيها مزجاة.<br />
<br />
وقد لا يسلم من هذا الداء حتى من نشأ في ظلال الثقافة الإسلامية العربية قبل أن ينفتح على الثقافة الغربية في مرحلة متأخرة نسبيا من عمره، وذلك لأن الحضارة الغربية لها بريق مادي يغوي الكثيرين ويجعلهم يهرعون نحوها ويرتمون في أحضانها التي تعصرهم حتى لا تبقي لهم من انتمائهم لأمتهم شيئا سوى كره الذات.<br />
<br />
وليس معنى ذلك أن كل من يترعرع في ظل اللغة العربية أو سواها من لغات المسلمين يصبح ملتزما بالإسلام وثقافته تلقائيا، ولو صح هذا لما كان هناك الكثير من العرب غير الملتزمين بالدين، ولما بقي نصراني عربي على ديانته، ولكن المقصود هنا أن من ينشأ في كنف اللغة العربية أو التركية أو الأردية مثلا يظل أقدر على اتباع الإسلام والتمسك به لامتلاكه الأداة اللغوية التي تمكنه من النهل من المصادر الإسلامية الكثيرة المتوفرة في لغته. وفي ذات الوقت لا نستطيع أن نقول أن كل مسلم يتربى على لغات غير المسلمين وما تحويه من ثقافات تناقض الإسلام سينبذ الإسلام أو يصبح على الأقل غير ملتزم به بالضرورة وبثقافته، ولكن المراد هنا أنه يكون أكثر عرضة للانحراف عن طريق الإسلام ومنهجه لكون لغات كالإنجليزية والفرنسية تفتح أمامه أبواب الثقافة الغربية التي ليس لديننا الحنيف فيها وجود تقريبا سوى وسمه بالتخلف وبما يسمى بالإرهاب.<br />
<br />
وخطر اللغات الأجنبية المشبعة بالفكر المخالف للإسلام وعقيدته ليس بمشكلة جديدة، وإنما له سابقة تاريخية تتمثل في انحرافات الفلاسفة التي نتجت عن الاطلاع على الفلسفة اليونانية. وفي هذا السياق ينقل الإمام ابن رجب الحنبلي في كتابه 'فضل علم السلف على علم الخلف' عن الإمام الشافعي قوله:<br />
<br />
(<i>ما جهل الناس واختلفوا إلاَّ لتركهم لسان العرب وميلهم إلى لسان أرسطاطليس</i>) "صفحة ٩٩".<br />
<br />
والجدير بالذكر أن الفلسفة اليونانية الضالة التي أضرت بالأمة ردحا من الزمان قبل أن يتصدى لها أئمة عظام من أمثال الغزالي وابن تيمية وابن خلدون وصلت إلى غالبية المسلمين المطلعين عليها بواسطة الترجمة وليس عن طريق قراءتها بلغتها الأصلية كما يحدث اليوم. كما أنها تسربت إلى المسلمين في عصر ازدهار حضارتهم وليس في عصر ضعفهم كما هو حاصل في زماننا هذا. ولهذين السببين يمكننا القول أن خطر اللغات الأجنبية اليوم والفكر الفاسد الذي يردنا من خلالها أشد مما كان عليه بالأمس.<br />
<br />
ولذا فإننا إن سمعنا أن أحد علماء الدين أفتى بحرمة تعلم اللغة الإنجليزية مثلا فإن الأولى أن نبحث عن الأسباب التي دفعته إلى إصدار فتواه بالنظر إلى واقعنا وتاريخنا بدلا من تسفيهه ووصفه أنه متطرف متخلف يعيش خارج العصر.<br />
<br />
ومن هنا، وبالرغم من إيماننا العميق أن الهداية من عند الله سبحانه وتعالى وليست من عند البشر أو الثقافة أو اللغة، فإن لزاما علينا أن نأخذ بالأسباب ونعي أن فتح الباب على مصراعيه دونما رقابة أمام الجميع لتعلم لغات الآخرين والتبحر في ثقافاتهم كما يحدث في المدارس والجامعات الأجنبية يمكن أن يؤثر سلبا على عقليتنا وتفكيرنا وبالتالي على عقيدتنا الدينية ومدى التزامنا بها، خصوصا أن لذلك شواهد نراها في واقع العديد من خريجي تلك المدارس والجامعات والمنتسبين إلى الثقافات الأجنبية والمنبهرين بها والمبجلين لها، الغربية منها خاصة، حيث أن انتماء تلك الفئة إلى الثقافة الإسلامية ضعيف وإن صلوا وصاموا. وديننا الحنيف كما هو معروف ليس مجرد شعائر فقط وإنما هو نمط حياة أيضا.<br />
<br />
وبالمقابل فإننا يجب أن نسعى إلى أن يكون تسييد اللغة العربية في مجتمعاتنا مقرونا باتباع منهاج ديننا الحنيف، وذلك بتعرية ونبذ الكتابات المنافية للإسلام التي كتبت وتكتب بلغتنا حتى اليوم وحتى تسود الكتابات الموافقة لديننا لغتنا. عندها فقط يمككنا أن نطمئن إلى أن التعريب لن يؤدي إلى علمنة مجتمعاتنا وتغريبها وأن لغتنا لن تصبح مرتعا لانحرافات اللبرالين والشيوعيين والتغريبيين وساء أولئك رفيقا.<br />
<br />
<br />
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-22094321784187615692010-05-31T16:40:00.004+08:002011-12-04T00:46:42.995+08:00هل هناك تلازم بين ازدهار الحضارة وقوة اللغة؟<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
شاعت في عصرنا هذا العديد من الأفكار التي غدت شبه مسلمات تسهم في بث الروح الانهزامية بين الناس وتبرر لهم عبثية الإصلاح وتزهدهم في مقاومة الفساد القائم في الداخل والقادم من الخارج. والمشكلة أن بعض هذه الأفكار فيها شيء من الصحة، ولكنها في أغلب الأحيان تعمم خارج نطاقها دون أية محاولة تذكر للتفصيل والتحقق مما إذا كانت تستخدم في سياقها الصحيح أم لا.<br />
<br />
ومن هذه الأفكار التي أضحت شبه مسلمات ما انتشر بين الكثيرين من أن اللغة تنهض إذا نهض أهلها وصار لهم حضارة وتضمحل إذا ذبلت حضارتهم وخفت بريقها.<br />
<br />
وهذا الكلام الذي فيه جانب من الصواب يستخدم اليوم لتبرير النفوذ الذي تملكه لغات أجنبية كالإنجليزية والفرنسية في بلادنا العربية ولإقناعنا أن لغتنا العربية لن تقوم لها قائمة إلا إذا صارت لنا حضارة من جديد. وعليه فإن الكثيرين باتوا يعتقدون أن المطالبة بتعريب الحياة العامة في بلادنا العربية في جميع القطاعات كالاقتصاد والتعليم يعد ضربا من العبثية وخطأ في ترتيب الأولويات، لأن صعود الحضارة حسب رأيهم يسبق صعود اللغة.<br />
<br />
ولكننا لو اختبرنا الفرضية المذكورة أعلاه وحاولنا التأكد من مدى صحتها سواء في الماضي أو الحاضر لوجدنا أنها تخالف تاريخنا وتخالف أيضا نموذجا حيا نعيشه اليوم.<br />
<br />
فمن الناحية التاريخية نجد أن اللغة العربية كانت قوية داخل بيئتها في العصر الجاهلي، وذلك بالرغم من أن العرب لم تكن لهم حضارة في ذلك العصر. لا بل إن عرب الجاهلية رغم مجاورتهم للامبراطوريتين الفارسية والرومانية لم يتخلوا عن لغتهم، بل برعوا في استخدامها لدرجة أن الله سبحانه وتعالى تحداهم أن يأتوا بمثل القرآن الكريم. وهذا يعني أن اللغة كانت من أعظم المجالات التي برز فيها العرب في الجاهلية دون أن تكون لهم حضارة.<br />
<br />
ولذلك فإن الأستاذ أحمد الضبيب يفرق في <a href="http://www.almarefh.org/news.php?action=show&id=3287">مقابلة</a> له بين قوة اللغة داخل بيئتها وتأثيرها خارجها، فاللغة يمكن أن تكون مسيطرة داخل بيئتها حتى وإن لم يكن للمتحدثين بها حضارة، فإن قامت تلك الحضارة صار من الممكن أن يكون للغة تأثير خارج بيئتها.<br />
<br />
وليس شرطا أن يتمثل هذا التأثير في قهر لغة لأخرى وحلولها محلها، فهذا لا يتم إلا توفرت عدة عوامل نناقشها في مقال آخر إن شاء الله. وإنما يمكن أن يكون ذلك التأثير محدودا بحيث تحتفظ كل لغة بكينونتها، فالفارسية رغم تأثرها بالعربية إلى حد كبير ظلت لغة مختلفة عن اللغة العربية بحيث لا يمكن لمتحدثي اللغتين التفاهم مستخدما كل لغته. وينطبق هذا على لغات أخرى تأثرت بالعربية كالتركية والسواحيلية والأردية والأندونيسية.<br />
<br />
وحتى لا نخرج خارج إطار الموضوع فإن النتيجة التي يمكن أن نصل إليها هنا أنه إذا ازدهرت حضارة قوم فإنه يمكن للغتهم أن يكون لها تأثير في الخارج. أما إذا ذبلت حضارتهم فإن لغتهم يمكنها أن تبقى حاضرة بقوة متسيدة بيئتها، هذا بالطبع إن لم يبادر أبنائها بالتفريط فيها كما هو حاصل في كثير من الأقطار العربية اليوم.<br />
<br />
أما إذا نظرنا إلى واقعنا اليوم لوجدنا أن دولة مثل سورية لها باع طويل في تعريب العلوم مقارنة بغالبية الدول العربية. والعجيب في الأمر أن هذه التجربة السورية في تعريب العلوم بدأت منذ فترة طويلة وفي ظروف غير مواتية خلال عهد الدولة العثمانية وحقبة الاستعمار الفرنسي بعده. ولم تدرس الجامعات الحكومية السورية العلوم بالفرنسية لغة الاستعمار أو بالإنجليزية منذ نشأتها، وما زالت حتى يومنا هذا تتخذ العربية لغة لتدريس جميع التخصصات.<br />
<br />
ومما يثبت أنه ليس هناك تلازم بين ازدهار الحضارة وسيطرة اللغة داخل بيئتها أن سورية حالها حال الدول العربية الأخرى عاشت وما تزال تعيش عصر انكسار الحضارة الإسلامية، كما أن بها قدرا لا يستهان به من مظاهر التغريب. أضف إلى ذلك أن سورية ليست دولة كبيرة بحجم مصر مثلا، وأن التعريب فيها منفصل عن الإسلام انفصالا كبيرا على المستوى الرسمي على الأقل، وأنها شهدت في الفترة الأخيرة افتتاح عدد من الجامعات الخاصة التي تدرس بغير العربية، وأن اقتصادها يعاني من العديد من المشاكل. ولكن بالرغم من كل هذه المعوقات وغيرها فإن اللغة العربية لا تزال مسيطرة إلى حد كبير في سورية إذا ما قارناها بغالبية البلاد العربية الأخرى من ناحية التعليم العالي، وخصوصا بالنسبة إلى التخصصات العلمية.<br />
<br />
وخلاصة القول أن النموذج السوري على الرغم من المصاعب التي تواجهه يظهر لنا أن التمكين للعربية داخل بيئتها لا يلزمه بالضرورة حضارة مزدهرة.<br />
<br />
لا بل يمكننا أن نلاحظ أن اللغة العربية تشكل حالة نادرة من حيث أن الطلب عليها ما زال مرتفعا نسبيا بالرغم من انزواء الحضارة التي تمثلها، إذ لا يزال العديد من المسلمين من غير العرب يسعون إلى تعلمها داخل وخارج بيئتها مدركين أن الإلمام بها يعينهم على فهم دينهم فهما أعمقا، وذلك بالرغم من أن المردود المادي لمعرفة اللغة العربية أقل في كثير من الأحيان من المردود المادي لبعض اللغات الأخرى.<br />
<br />
ومن هنا نستطيع أن نجيب على السؤال الذي عنونت به هذا المقال بالنفي، فليس هناك تلازم بين ازدهار الحضارة وقوة اللغة، على الأقل بالنسبة للغة العربية محور هذا المقال. ومعنى ذلك أن لغتنا العربية يمكنها أن تسود كل مناحي مجتمعاتنا حتى وإن قل تأثيرها في الخارج، وحتى وإن كانت حضارتنا تشهد ضعفا. وعليه فإننا إن سقمنا وسقمت معنا حضارتنا، فلا يجب أن نبادر متطوعين إلى قتل لغتنا بأيدينا. وكما يقول المثل السوداني: العافية درجات.<br />
<br />
<br /></div>
</div>محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-3199997320712621052010-04-30T12:54:00.005+08:002011-12-04T00:46:57.093+08:00مخاطر الترجمة وضوابطها<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
تعتبر الترجمة من أهم العوامل التي تساعد الأمم على المضي قدما نحو التطور والازدهار، حيث تستطيع كل أمة عن طريقها أن تنقل أهم ما وصل إليه الآخرون إلى لغتها حتى تتيح تداوله بين أفرادها لكي لا يكون العلم دولة بين من يتقنون اللغات الأجنبية دون غيرهم.<br />
<br />
وكما هو معروف فإن على المترجم أن يراعي ثقافة اللغة التي ينقل إليها أحد الكتب، بحيث تكون ترجمته إضافة قيمة وبناءة للعلم في أمته. ولذلك يدعو الأستاذ <a href="http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D9%87_%D8%B9%D8%A8%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9%86">طه عبد الرحمن</a> في كتابه "الفقه والفلسفة ١- الفلسفة والترجمة" إلى ما يسميه الترجمة التأصيلية، وهي ترجمة تراعي الضوابط التي تفرضها طبيعة المجتمع المنقول إليه أعمال أقوام آخرين من الناحية اللغوية والعقدية والمعرفية فتنفي بتأصيليتها عملية النقل، وهي بذلك كما يقول الأستاذ طه عبد الرحمن "<span style="font-style: italic;">تحرص على ألا يفوتها شيء مما ينفع في تقوية التفلسف عند المتلقي ولو كان ذلك يوجب تغطية الصفات الأصلية للمنقول، بل محوها بالمرة، لأن العبرة هنا ليست بالحكاية عن الغير، وإنما بتمكين الذات من الممارسة الفكرية</span>" (صفحة ٤٠٥). وبالرغم من أن الأستاذ طه عبد الرحمن تحدث عن ترجمة الفلسفة بصورة أساسية فإن ما قاله عن مفهوم وأهمية الترجمة التأصيلية يمكن تعميمه إلى حد كبير على باقي فروع المعرفة.<br />
<br />
وإذا نظرنا إلى واقع الترجمة إلى اللغة العربية في عصرنا هذا لوجدنا أن مجموع ما يترجم إليها من لغات أخرى ضئيل ودون المستوى المنشود. ولكن هذا لم يمنع الكثيرين من أن يضيفوا إلى لغتنا ما يزعزع أركانها ويشوه جوهرها.<br />
<br />
وإذا تابعنا كتابات بعض المعاصرين فإننا نجد أن العديد منهم يكتبون بالعربية ويفكرون باللغات الأجنبية، سواء كانوا يترجمون منها أم لا، مما يؤدي إلى ظهور نصوص ظاهرها العربية وباطنها الإنجليزية أو الفرنسية. وعلى سبيل المثال نجد أن الكثير ممن يهاجمون الإسلاميين يتهمونهم بأنهم يريدون أن يعودوا بنا إلى القرون الوسطى كناية عن التخلف، وذلك بالرغم من أن ما يسميه الغربيون القرون الوسطى كان عصر تخلف وتأخر للغرب وليس للمسلمين الذين كانت حضارتهم مزدهرة آنذاك.<br />
<br />
وكما ذكرت في <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2009/11/blog-post.html">مقال سابق</a> فإن للأستاذ علي درويش عدد من <a href="http://www.translocutions.com/translation/research_papers.html">الدراسات</a> التي يتناول فيها تلك الظاهرة.<br />
<br />
أما بخصوص نوعية المواد التي تترجم إلى اللغة العربية فإن الكثير منها مما دخل المكتبة العربية منذ عصر النهضة في القرن التاسع عشر وحتى يومنا هذا كان ذا محتوى مخالف لروح فكرنا العربي الإسلامي. وهذا ما عبر عنه المرحوم <a href="http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D9%86%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%AF%D9%8A">أنور الجندي</a> في إحدى <a href="http://anwaralgendi.com/books_Downloads.htm">رسائله</a> المعنونة "محاذير وأخطاء في مواجهة إحياء التراث والترجمة" حيث يقول:<br />
<br />
<span style="font-style: italic;">إن معركة الترجمة لم تبدأ من منهج صحيح مدروس ينظم مدى ما نحتاجه وما لسنا في حاجة إليه، وإنما أخذ التغريب والغزو الثقافي بالمبادرة ومضى يقدم لنا على مدى قرن كامل نتاجاً سيئاً غاية السوء، قوامه ترجمة القصة المكشوفة الأجنبية، والتراث اليوناني الوثني، والمفاهيم المادية والإباحية في مجالات علم النفس والاجتماع والأخلاق والتربية. وقد قدمت لنا هذه الآثار على أنها علوم أصيلة وليست فروضاً قابلة للخطأ والصواب أو وجهات نظر تمثل أممها وأصحابها، ولم تسبق هذه الدراسات أو تلحق بما يكشف أمام القارئ العربي والمسلم مكانها من فكر أمتها وموقفنا كفكر له منهج متكامل جامع منها، وبذلك زيفت هذه الترجمات كثيراً من العقول وأفسدت كثيراً من النفوس وخلقت أجيالاً مضطربة لأنها استطاعت أن تقرأ الفكر الغربي (القائم على عقائد ومفاهيم وقيم وإيديولوجيات) تختلف عن فكرنا الإسلامي العربي وكان القائمون على هذه الأعمال في الأغلب من خصوم هذه الأمة وفكرها ومن الراغبين إلى اتخاذ سلاح الترجمة سبيلاً إلى هدم هذه المقومات.</span><br />
<br />
ومن هنا يتضح لنا أن مجرد نقل أفكار من لغة ما إلى لغتنا العربية ليس كافيا، إذ ينبغي أن تكون الكتابات المترجمة موافقة للثقافة العربية الإسلامية روحا ونصا، لا نصا فقط. وهذا ما عبر عنه الأستاذ محمد سليم قلالة في كتابه "التغريب في الفكر والسياسة والاقتصاد"، إذ يؤكد أن الغاية من تعريب العلوم لا يجب أن يكون مجرد "<span style="font-style: italic;">إحلال أداة محل أخرى، كما حدث في العلوم الإنسانية، عندما أصبح نفس المحتوى يقدم بلغة جديدة (مهشمة). فتغيير الأداة ليس إلا بداية الطريق نحو تأصيل العلوم</span>" (صفحة ٧١).<br />
<br />
وبالرغم من أن هذه التحذيرات أطلقت في القرن الماضي، إلا أن ما هو واضح جلي لنا أن الكثير من القائمين على مشاريع الترجمة لم يعيروها اهتماما. ففي بداية القرن الواحد والعشرين صدر <a href="http://www.un.org/arabic/esa/rbas/ahdr2003/">تقرير التنمية الإنسانية العربية لعام ٢٠٠٣</a>، وكانت الترجمة إحدى النقاط التي ذكرت في التقرير، حيث وردت فيه إحصائية تقول أن متوسط الكتب المترجمة لكل مليون عربي لا يتجاوز ٤‚٤ كتاب، وهذا عدد متواضع جدا قياسا بعدد متحدثي العربية ومقارنة مع بعض اللغات التي لا يتحدثها سوى عدد محدود من الناس.<br />
<br />
ومن أجل إصلاح هذا الخلل قامت عدة جهات بإطلاق مبادرات لزيادة عدد الكتب المترجمة إلى العربية. وعلى سبيل المثال أطلقت إمارة دبي <a href="http://www.mbrfoundation.ae/Arabic/Culture/Pages/Tarjem.aspx">برنامج 'ترجم'</a>، وأطلقت أبو ظبي <a href="http://www.kalima.ae/new/index_ar.php">مشروع 'كلمة'</a>. وقد صدر بالفعل من هذه المشاريع عدد من الكتب، ولكن نظرة خاطفة على تلك الإصدارات تثبت أن غالبية الكتب المترجمة تقتصر على كتب العلوم الإنسانية والآداب والثقافات، أي أن ريمة عادت لعادتها القديمة. <br />
<br />
وفي هذا الصدد يصف الأستاذ <a href="http://knol.google.com/k/%D9%88%D9%84%D9%8A%D8%AF-%D8%AE%D9%84%D9%8A%D9%81%D8%A9/-/3cvhr0hv4ebb3/0#">وليد خليفة</a> هذه الكتب في مقاله <a href="http://knol.google.com/k/%D9%85%D8%B5%D9%8A%D8%A8%D8%A9-%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D8%AC%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AB%D8%A9#">مصيبة مشاريع الترجمة الحديثة</a> بأنها غير مفيدة على الإطلاق ولا قيمة لها ولا مردود. وهو بالطبع محق إلى حد بعيد، ولكن تلك الكتب علاوة على قلة فوائدها كثيرا ما تحمل في طياتها العديد من الأفكار الأجنبية التي تتعارض جزئيا أو كليا مع روح فكرنا العربي الإسلامي، أي أن ضررها أكبر من نفعها بكثير.<br />
<br />
وإذا تصفحنا عناوين الكتب التي تترجم تحت إشراف <a href="http://www.nctegypt.org/">المركز القومي للترجمة</a> بمصر للاحظنا أن جلها يندرج تحت إطار الفكر والثقافة وليس العلوم والتقنية. وهذا أمر غريب مثير لكثير من علامات الاستفهام، ولكن الأغرب من ذلك أنك إن زرت موقع <a href="http://www.nrc.sci.eg/nrc/">المركز القومي للبحوث</a> والذي يختص بأبحاث العلوم الطبيعية بأرض الكنانة لوجدت أن كل صفحاته باللغة الانجليزية، وكأن تعريف زوار الموقع من المصريين والعرب بنشاطات المركز أمر لا يعني القائمين عليه، وكأن المركز يقع في لندن أو بوسطن وليس في قاهرة المعز. والسؤال الذي يطرح نفسه بداهة هنا هو: هل يعقل أن يقوم المركز القومي للترجمة بنقل مئات من الكتب إلى اللغة العربية وتترك صفحات موقع مركز علمي يعرف بالقومي قائمة بلغة أجنبية؟<br />
<br />
ولست أزعم هنا أن كل كتب العلوم الإنسانية والآداب المرتبطة بثقافات مختلفة اختلافا جذريا عن ثقافتنا غير مفيدة على الإطلاق، إذ يمكننا أن نجد فكرة هنا أو مفهوما هناك يناسب روح فكرنا الأصيل، ولكن تمحيص تلك الكتب ينبغي أن يقوم به أناس ليس لديهم عقدة الخواجة أو هواية تأليه اليابانيين، أي أنهم أناس لا يتركون الانبهار بكل ما هو آت من الخارج وتبجيل ما يصل من وراء البحار يحطمان استقلالهم الفكري. والمنتمون إلى هذه الفئة الواعية المستقلة المعتزة بذاتها المتبحرة في تاريخ أمتها والمدركة طبيعة احتياجاتها الحاضرة والمستقبلية أضحوا اليوم عملة نادرة ترفضها أغلب الحكومات وتقمعها تارة وتجيش لها أدواتها من اللبراليين الذين يريدون تغريب مجتمعاتنا إما عن سوء نية أو عن جهل بطبيعتها تارة أخرى.<br />
<br />
وإذا عدنا بذاكرتنا إلى الوراء ونظرنا في تاريخ الترجمة لدينا نجد أن ترجمة الفلسفة اليونانية في العصر العباسي تسببت في هزات عقائدية لدى بعض المسلمين، ولكن وجود تيار واع بما هو أصيل وما هو دخيل مكن علماء أجلاء مثل حجة الإسلام الإمام الغزالي وشيخ الإسلام ابن تيمية والعلامة ابن خلدون من محاربة الجوانب السيئة للفلسفة ومن ثم إبعادها عن الإلهيات وحصرها في الطبيعيات (راجع مقدمة ابن خلدون، فصل "في إبطال الفلسفة و فساد منتحلها").<br />
<br />
وما كان من الممكن لتيار الأصالة أن يتغلب على وثنيات الفلسفة اليونانية ويدجنها لو كان قادته لا يعتزون بحضارتهم ولا يدركون جوهرها ويلهثون وراء كل فكر يرد من الخارج وينزهون كتابه عن الخطأ والزلل.<br />
<br />
ولذا فإن الترجمة لدينا يجب أن يصحح مسارها وأن تركز على العلوم الطبيعية مع مراعاة أهمية تأصيلها ونزع النظرة المادية منها واختيار كتبها التي تتفق مع أولويات أمتنا وتلبي احتياجاتها التطبيقية (راجع مقال <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2009/12/blog-post.html">هوية العلوم</a>). وكما يذكر الأستاذ وليد خليفة فإن <a href="http://www.acatap.org/arabic-h.htm">المركز العربي للتعريب والترجمة والتأليف والنشر</a> بدمشق له نشاط يشكر عليه في مجال ترجمة العلوم الطبيعية، وقد يكون ذلك عائدا إلى أن التعليم العالي الحكومي معرب بالكامل في سورية. <br />
<br />
أما كتب الثقافات الإلحادية والفكر الدخيل فإن العديد منها لا يصلح لنا ولا يساهم سوى في تدمير فكرنا بتغريبه وفي إضاعة جهدنا وأموالنا. ولذلك فإن ترجمة شيء من تلك الكتب يجب أن يكون بغرض النقد وتعرية المضمون المنحرف وبيان علله والتحذير منه، وليس من أجل الانقياد لها والتسبيح بحمد كتابها. وقد يكون من الأنجع التوجه صوب كتب الفكر الإسلامي المكتوب بلغات كالتركية والفارسية والأردية، فهي أقرب لنا من فكر أقوام اتخذوا المادية والإلحاد دينا لهم.<br />
<br />
<br /></div>
</div>محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-50368593776635756482010-03-31T12:37:00.004+08:002012-12-16T17:50:18.220+08:00حرف القاف<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
في العام الماضي نشر الكاتب والمدون المعروف <a href="http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D8%B4%D8%B1%D9%81_%D8%A5%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D9%81%D9%82%D9%8A%D9%87">أشرف فقيه</a> <a href="http://www.alfagih.net/site/?p=2723">مقالا</a> في مدونته تناول فيه ما وصفه بأزمة كتابة الكلمات الأجنبية التي تحتوي على صوت القاف الدارجة (القاف التي ينطق بها متحدثوا العديد من اللهجات العربية في العصر الحالي). واقترح الكاتب أن نحل مشكلة نطق كلمات مثل قوقل وعبد الله جل والغولف بإضافة حرف الگاف الذي يستخدم في الفارسية والأردية والكردية إلى أبجديتنا العربية لكتابة الكلمات الأجنبية التي بها صوت القاف الدارجة.<br />
<br />
وعندما قرأت المقال ظننت أنه ليس سوى اقتراح عابر يمثل فكرة معزولة يندر تطبيقها، ولكني علمت فيما بعد عن طريق الكاتب والمدون <a href="http://majid.ms/">ماجد الحمدان</a> أن <a href="http://www.marefa.org/index.php/%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%81%D8%AD%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3%D9%8A%D8%A9">موسوعة المعرفة</a> تستخدم حرف الگاف لكتابة الكلمات الأجنبية التي يرد فيها صوت القاف الدارجة، فجاليلو يكتب <a href="http://www.marefa.org/index.php/%DA%AF%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%84%D9%8A%D9%88_%DA%AF%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%84%D9%90%D9%8A%D9%92">گاليلو</a>. ولذا فإني هنا بصدد الرد على الحجج التي ساقها أشرف فقيه في مقاله الذي أرجو من القراء الأعزاء قراءته قبل مواصلة قراءة هذا المقال حتى لا أكون قد ظلمت الرجل بعرضي الموجز لفكرته في الفقرة الأولى من مقالي هذا. والرد الذي أود عرضه في السطور التالية ليس فقط على مقال أشرف فقيه، وإنما أتمنى أيضا أن يكون بمثابة تنبيه للقائمين على موسوعة المعرفة إلى ما يمكن أن يترتب على تبني حرف الگاف من عواقب. ولهذا الغرض أورد النقاط الآتية:<br />
<br />
١- من البديهي أن الحروف الأبجدية لأية لغة تستخدم من أجل كتابة أصواتها الأصيلة وليس الدخيلة. ولهذا السبب استحدث الفرس حرف الگاف ليرمزوا به إلى صوت أصيل في لغتهم. والقاف الدارجة ليست بدخيلة على اللهجات العربية، فهي موجودة فيها منذ زمن بعيد نسبيا إلى درجة أن ابن خلدون تحدث عنها في مقدمته، ولكنها في ذات الوقت غريبة على اللغة العربية الفصحى حيث تحل محلها القاف الفصيحة. ولذا لا نكاد نجد اليوم متحدثا يتحدث العربية الفصحى وينطق بالقاف الدارجة خلال حديثه بها. وباختصار فإن إضافة حرف لكتابة الكلمات الأجنبية يعني أننا نغير لغتنا الفصحى من أجل الأجانب، فهل يعقل هذا؟<br />
<br />
٢- ليس شرطا لصحة نطق الكلمات الأجنبية أن ننطقها متبعين منهج "حذو النعل بالنعل"، فهذا إما من قبيل الفذلكة أو الاستلاب اللغوي والثقافي، وذلك لأن الكلمات المستعارة يجب تحويرها بحيث تلائم نسق اللغة المنقولة إليها. وهذا ما تم في الماضي ويتم في الحاضر في العديد من اللغات حول العالم، فجل الناطقين بغير العربية لا يلفظون كلمة "انتفاضة" كما نلفظها نحن، ورجل الشارع العربي إذا سمع كلمة "ديمقراطية" يخالها عربية قحة من وقع القاف والطاء فيها. وهذا كله حفاظ على تجانس اللغة.<br />
<br />
ويذهب أشرف فقيه إلى أن تخلفنا وضعفنا الحالي لا يسمح لنا بأن ننتصر للغة العربية ونعتز بها لأن هذا على حد قوله كلام عاطفي وغير عملي. ولكن نظرة خاطفة على التاريخ تثبت أن التخلف الحضاري لا يؤدي بالضرورة إلى الاستسلام اللغوي، فالعرب استعاروا العديد من الكلمات الفارسية قبل الإسلام، وبالرغم من تخلفهم وتقدم الفرس آنذاك فإن الكلمات الفارسية التي تبنوها حورت حتى تناسب نسق اللغة العربية. ومن أمثلة ذلك بنفسج وتاج وسمسار، بالإضافة إلى ألفاظ أخرى ورد بعضها في القرآن الكريم مثل أباريق وأسباط وإستبرق وتنور وسندس. وقد ذكر الإمام السيوطي هذه الألفاظ وغيرها مما يعود أصله إلى لغات أخرى غير الفارسية في رسالته المعنونة <a href="http://www.al-mostafa.info/data/arabic/depot/gap.php?file=001178-www.al-mostafa.com.pdf">المهذب فيما وقع في القرآن من المعرب</a>.<br />
<br />
ولقد كانت تلك الألفاظ قد تعربت تماما وتجذرت في اللغة العربية بحيث لم يقدح ورودها في القرآن في كونه نزل بلسان عربي. والسؤال الذي يطرح نفسه هنا هو كيف استطاع عرب الجاهلية المتخلفون أن يطوعوا الكلمات الأجنبية لتلائم لغتهم بالرغم من ضعفهم مقارنة بالأمم التي كانت حولهم؟<br />
<br />
ولا يفوتنا هنا أن نذكر أن الغرب في عصر تخلفه أخذ من اللغة العربية عددا من الكلمات التي تم تحويرها لكي تتماشى مع النسق اللغوي لكل لغة أوروبية. ولا أود أن أسرد هنا قائمة بتلك الكلمات حتى لا أتهم بأني أعيش على أمجاد الماضي. ولكن الدرس الذي يجب علينا أن نعيه هو أن الوهن والتخلف الذي عاشه العرب قبل الإسلام والغرب بعد الإسلام لم يجبر أيا منهما على تغيير لغته وحروفها لتنطق بما ليس فيها، فهلا قرأنا التاريخ؟<br />
<br />
٣- إن إشكالية صوت القاف تكمن في أن صيغته الدارجة ليست مستخدمة في العربية الفصحى، ولهذا فإن قدرتنا على نطق الكلمات الأجنبية التي تحتوي على القاف الدارجة نابعة من لهجاتنا وليس من اللغة العربية الفصحى. وبالتالي فإن لنا أن نتخيل ما يمكن أن يقع من كوارث إذا أضفنا حرف الگاف إلى أبجديتنا.<br />
<br />
عندها يمكن أن يحصل خلط بين القاف الفصيحة والقاف الدارجة عند كتابة الكلمات العربية الأصيلة وليس حفنة الكلمات الأجنبية التي بها صوت القاف الدارجة.<br />
عندها سوف يزول تدريجيا حرف القاف من الكتابات العامية ومن ثم سيستبدل العديد من العرب القاف الفصيحة بالگاف الجديدة.<br />
عندها سيكتب المصري جيمه القاهرية مستخدما الحرف الجديد كما ورد في تعليق على مقال أشرف فقيه كتب فيه أحدهم: گزاك الله الف خير, الموضوع ده مگنيني من زمان اوي.<br />
<br />
وقد يقول قائل: ما المشكلة إذا ما تحقق هذا السيناريو؟<br />
والإجابة هي أن حرف الگاف المقترح من المفترض أن يقتصر استعماله على الكلمات الأجنبية فقط، فإذا به يستخدم لزعزعة ركن من أركان اللغة العربية ولتعميق الفجوة بين فصحتها ودارجاتها. وكل هذا بسبب قصر النظر وقلة التبصر والتفكر في عواقب الأمور.<br />
<br />
<br />
وإذا كان البعض يرون أن مسألة كتابة الكلمات الأجنبية التي بها حرف القاف الدارجة تشكل بالفعل مشكلة، وما هي بذلك، فلهم أن يعلموا أن هذه المسألة قد تعرض لها <a href="http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%82%D9%8A">أبو منصور الجواليقي</a> في كتابه <a href="http://www.thakafa.biz/cgi-bin/item/269-2703/00201/index.html">المعرب من الكلام الأعجمي على حروف المعجم</a>، والذي يقول فيه التالي:<br />
<br />
<i>باب معرفة مذاهب العرب في استعمال الأعجمي<br /><br />إعلم أنهم كثيرا ما يجرئون على تغيير الأسماء الأعجمية إذا استعملوها. فيبدلون الحروف التي ليست من حروفهم إلى أقربها مخرجا.<br />وربما أبدلوا ما بعد مخرجه أيضا.<br /><b>والإبدال لازم. لئلا يدخلوا في كلامهم ما ليس من حروفهم</b>.<br />وربما غيروا البناء من الكلام الفارسي إلى أبنية العرب.<br />وهذا التغيير يكون بإبدال حرف من حرف، أو زيادة حرف، أو نقصان حرف، أو إبدال حركة بحركة، أو إسكان متحرك أو تحريك ساكن.<br />وربما تركوا الحرف على حاله ولم يغيروه.<br /><br />فمما غيروه من الحروف ما كان بين الجيم والكاف، وربما جعلوه جيما، وربما جعلوه كافا، وربما جعلوه قافا، لقرب القاف من الكاف، قالوا: "كربج" وبعضهم يقول "قُرْبَق".<br />قال أبو عمرو: سمعت الأصمعي يقول: هو موضع يقال له: "كربك"، قال: يريدون "كربج". قال سالم بن قحفان في "قُرْبَق":<br />ما شربت بعد طوي القُرْبَق *** من شربة غير النجاء الأدفق</i><br />
<br />
<br />
القُرْبَق في القاموس المحيط هو دكان البقال.<br />
<br />
<br />
<br />
يتضح لنا من كلام الجواليقي أن هناك طرقا لتعريب الكلمات الأجنبية من حيث الأصوات والأوزان، وأن هذه الطرق، وإن كانت مرنة، تهدف في نهاية المطاف إلى الحفاظ على تجانس اللغة العربية، ولا ينطبق هذا على صوت القاف الدارجة فقط، وإنما على أصوات وحروف وأوزان أخرى ذكرها الجواليقي في كتابه ولا يتسع المقام لسردها هنا.<br />
<br />
وبالنسبة لصوت القاف الدارجة فإننا يمكن أن نضيف خيارا رابعا بجانب الخيارات الثلاثة التي ذكرها الجواليقي وهي الكاف والقاف والجيم، وهذا الخيار هو حرف الغين الذي يستخدم في كلمات مثل جغرافيا وغرناطة وغانا وأغندا وبلغاريا. والملاحظ هنا أن هذه الكلمات وغيرها التي ترد بصوت القاف الدارجة في لغاتها الأصل كسرقسطة وملقة قد ترسخت في لغتنا العربية ولم يعد الصوت الذي حل محل صوت القاف الدارجة شاذا.<br />
<br />
ولذا فإن كل ما ينبغي علينا فعله هو أن نعطي كلمات مثل قوقل وعبد الله جل وغردون براون بعض الوقت حتى نألف إحدى طرق لفظها سواء كانت بالقاف أو الكاف أو الجيم أو الغين، فهذا منهاج مجرب وقد ثبتت نجاعته، ولذا فإنه أولى أن يتبع بدلا من اقتراح الگاف الذي تفوح منه رائحة التبعية والانهزامية وقصر النظر وانعدام الروية والجهل بالتاريخ وبطبيعة لغتنا.<br />
<br />
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com5tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-41427046400340430262010-02-27T17:18:00.003+08:002011-12-04T00:47:54.839+08:00فخ اللغة: الجزء الثاني<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
تحدثت في <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2010/01/blog-post.html">المقال السابق</a> عن الكيفية التي يمكن بها للغة أن تصرف الأنظار عن مضمون الكلام سواء كان جيدا أو فارغا، وسواء كانت لغة المتحدث أو الكاتب ضعيفة ركيكة أو قوية منمقة. وبينت على عجل أن فخ اللغة تزداد خطورته إن كان التعامل بلغة أجنبية، وذلك لأن الشكل في هذه الحالة كثيرا ما يطغى على المحتوى بسبب أن المستمعين يركزون على مدى إجادة المتحدث للغة الأجنبية أكثر من تركيزهم على مضمون كلامه لتوقعهم ارتكابه أخطاء لغوية. وهو إن لم يرتكب أي خطأ انبهروا به مستعجبين إجادته اللغة الأجنبية. وفي كلتا الحالتين يكون الشكل (اللغة) أهم من المضمون.<br />
<br />
أما في هذا المقال فإني أود الحديث عن فخ آخر متعلق باللغات الأجنبية فقط دون لغتنا العربية. وقبل أن أسترسل في الحديث أود من القراء الأعزاء أن يسألوا أنفسهم سؤالا جوهريا، وهو: لماذا نتعلم اللغات الأجنبية؟<br />
<br />
أعتقد أن كثيرا منا سوف يجيبون على هذا السؤال بقولهم أنهم يتعلمون اللغات الأجنبية للانتفاع بما تحتويه من علوم ومعارف وللتواصل مع العالم الخارجي، وذلك حتى يفيدوا أنفسهم وأهليهم وربما لكي ينتشلوا أمتهم العربية والإسلامية من حالة التخلف التي تمر بها وليسهموا في نهضتها. ومعنى ذلك أننا نتعلم اللغات الأجنبية مؤمنين بأننا نقوم بذلك من أجل تحقيق مصلحة.<br />
<br />
ولكننا إن سلمنا بصحة هذا الطرح فإن سؤالا آخرا يتبادر إلى الذهن، ألا وهو: كم منا ممن يبذلون الغالي والنفيس لتعلم اللغات الأجنبية يقتصر استخداهم لها على مجالهم العلمي الذي تعلموها من أجله؟ وبمعنى آخر، كم من طالب طب أو طبيب حذق الإنجليزية من أجل الطب فغدا يستخدمها لقراءة كتب الفلسفات الإلحادية الغربية؟ وكم من مهندس أتقن الإنجليزية فما عاد همه سوى مشاهدة أفلام هوليود التي تحتوي الكثير من الموبقات الفكرية والمرئية؟ وكم من مبرمج تعلم الإنجليزية من أجل اكتساب علوم الحاسوب فصار يدندن طيلة يومه بما يفهمه وما لا يفهمه من الأغاني الأمريكية الصاخبة؟<br />
<br />
ليست لدي أدنى فكرة عن عدد من يتقنون اللغات الأجنبية في عالمنا العربي، ولست أدري إن كانت هناك أصلا إحصائيات بهذا الصدد، ولكن ما هو واضح جلي أمام أعيننا أن إتقان اللغات الأجنبية صار أداة لتغريب مجتمعاتنا واستلاب فكرنا، خصوصا أن اللغات التي نتعلمها غالبا ما تكون تلك التي تنتمي إلى الحضارة الغربية التي تختلف اختلافا جذريا عن حضارتنا العربية الإسلامية، وخصوصا أن كلتا الحضارتين كان ومايزال وسيظل على الأرجح بينهما عداء وتنافس محموم.<br />
<br />
وفخ اللغات الأجنبية هو ببساطة أنك تتعلمها معتقدا، إن كنت بالطبع من ذوي النية الحسنة، أنك لن تأخذ منها سوى ما تحتاجه من العلوم، فإذا بك تأخذ منها كل شيء، من صالحها الذي قد لا يصلح لك إلى طالحها الذي حتما يدمرك، إلى غير ذلك من الآفات التي تصيبك كاحتقار الذات وتبجيل الآخرين والإيمان بحتمية تفوقهم وعبثية مقاومتهم واللهث وراء اتباع أنماط حياتهم في جميع المجالات بحثا عن سراب الرقي والتقدم.<br />
<br />
ولشيخ الإسلام ابن تيمية كلام جميل بخصوص اللغة، إذ يقول في كتابه <a href="http://www.saaid.net/book/open.php?cat=1&book=860">اقتضاء الصراط المستقيم لمخالفة أهل الجحيم</a>: <span style="font-style: italic;">واعلم أن اعتياد اللغة يؤثر في العقل والخلق والدين تأثيرا قـويا بينا ، ويـؤثر أيضا في مشابهة صدر هذه الأمة من الصحابة والتابعين ، ومشابهتهم تزيد في العقل والدين والخلق.</span><br />
<br />
ولكم وددت أن أكتفي بقول ابن تيمية الموجز الذي يحمل العظيم من المعاني والذي يظهر نباهته وتعمقه وبعد نظره رحمه الله بالنسبة لقضية الاستقلال اللغوي، ولكني أعلم أن البعض يصيبه نوع من الحساسية بمجرد سماع اسم ابن تيمية، كما أعلم أن البعض لا يقتنع إلا بما يصدر عن أفواه السادة الغربيين. ولهؤلاء أورد النقطتين التاليتين:<br />
<br />
١- تركز سياسة الإغواء الأمريكية منذ عدة أعوام على نشر اللغة الإنجليزية في العالم العربي والإسلامي من أجل التأثير على عقولنا بحيث نظن أن أمريكا دولة خيرة تود نشر السلام والوئام حول العالم. ويتم ذلك عبر عدة طرق من أهمها برنامج <a href="http://exchanges.state.gov/englishteaching/eam.html">"التمكين"</a> الذي ترعاه الحكومة الأمريكية، والذي تسعى من خلاله إلى تمكين الشباب بين سن الأربعة العشر والثمانية عشر من تعلم اللغة الإنجليزية بهدف غسل أمخاخهم ومن ثم تلويثها. وقد شارك في هذا البرنامج حوالي أربعة وأربعون ألف طالب من أكثر من خمس وخمسين دولة منذ عام ٢٠٠٤.<br />
<br />
وقد يتسائل أحدهم قائلا: ما المشكلة في الاستفادة من ذلك البرنامج؟ والإجابة هي أن المشكلة بكل بساطة تكمن في المحتوى الذي يتم من خلاله تعليم اللغة الإنجليزية. ولمزيد من الإيضاح، وحتى لا أتهم بتبني نظرية المؤامرة، دعونا نطلع على ترجمة لجزئية وردت في <a href="http://www.jameskglassman.com/?p=130">مقال</a> على مدونة جيمس جلاسمان أحد مسؤولي ومنظري دبلوماسية الإغواء الأمريكية، حيث يقول:<br />
<br />
<span style="font-style: italic;">إذا ألقينا نظرة على العالم، فإننا نجد أنه ما من شخص إلا ويريد تعلم اللغة الإنجليزية. ولذا فإنه ينبغي علينا أن نروج لأفكارنا من خلال تلك اللغة. وقد شاهدت بأم عيني عندما زرت رام الله أطفالا فلسطينيين يتعلمون اللغة الإنجليزية عن طريق قراءة تاريخ السود في أمريكا والتعرف على عيد الشكر.</span><br />
<br />
وبمعنى آخر فإن الهدف من ذلك البرنامج هو التبشير بالثقافة الأمريكية وليس نشر اللغة الإنجليزية فحسب. وهذا أمر متوقع، فلا لغة بدون ثقافة.<br />
<br />
وفي <a href="http://www.jameskglassman.com/?p=108">خطاب</a> منشور على مدونته يقول جلاسمان أن كارن هيوز والتي كانت تشغل قبله منصب وكيلة وزارة الخارجية الأمريكية للدبلوماسية الشعبية نصحته قبيل تسليمها المنصب له بأمرين أساسيين، أولهما الحرص على تمكين الفئة المستهدفة من الأجانب - أي العرب والمسلمين – من مقابلة الأمريكان والتحدث معهم، وثانيهما التركيز على نشر اللغة الإنجليزية. وباختصار فإنه يمكن تلخيص الهدف من كل هذا المجهود الأمريكي بالعودة إلى ما قاله جلاسمان في <a href="http://www.jameskglassman.com/?p=94">خطاب آخر</a> له اختتمه بقوله:<br />
<br />
<span style="font-style: italic;">التأثير: هذه هي المهمة التي اخترنا أن نضطلع بها.</span><br />
<br />
<br />
والمعني بالتأثير هنا بالطبع هو الإغواء.<br />
<br />
<br />
٢- تنتهج الحكومة الأمريكية سياسة الإغواء عن طريق العلوم والتكنولوجيا، وقد كانت هذه السياسة أحد أهم العوامل التي ساهمت في انتصار أمريكا على الاتحاد السوفيتي في الحرب الباردة كما يذكر الأستاذ رفيق عبد السلام في <a href="http://www.aljazeera.net/NR/exeres/C10D9444-E314-4B27-B126-843EF8AE5742.htm">دراسته</a> حول القوة الناعمة.<br />
<br />
وتقوم الحكومة الأمريكية اليوم باتباع ذات المنهاج مع الدول التي ترغب في ترويضها دون الدخول في مواجهات عسكرية معها. ولهذا الغرض تم تأسيس <a href="http://diplomacy.aaas.org/">المركز الأمريكي لدبلوماسية العلوم</a> في عام ٢٠٠٨ لاستخدام العلوم والتكنولوجيا التي يعتقد البعض بحياديتها التامة في جذب الشعوب الكارهة لأمريكا إلى نمط الحياة الأمريكي ولإقناعها بأن أمريكا ليست بعدو. وبنظرة خاطفة على <a href="http://diplomacy.aaas.org/files/CFD_YIR_Web.pdf">تقرير المركز السنوي</a> نجد أن نشاطاته تتمحور حول التواصل مع دول بعينها مثل سوريا وإيران وكوريا الشمالية وكوبا.<br />
<br />
ويقوم المركز بتشجيع التبادل العلمي من أجل تحسين صورة أمريكا بصورة أساسية وليس بهدف إفادة الآخرين أو إطلاعهم على آخر المستجدات العلمية. وقد تكون هناك أهداف أخرى كالتجسس على البلدان المستهدفة وربطها بأمريكا حتى يكاد يستحيل عليها تحقيق أي استقلال حقيقي. ومن أمثلة الإغواء بالعلوم والتكنولوجيا ما <a href="http://www.gom.com.eg/algomhuria/2009/03/01/raay/detail04.shtml">ذكره</a> الأستاذ عبد العظيم حنفي عن اللقاءات التي تمت بين علماء إيرانيين وأمريكيين في واشنطن، والمكتبة العلمية العراقية على شبكة الانترنت التي افتتحتها أمريكا في عام ٢٠٠٦ للمساعدة في إعادة بناء البنية التحتية للتعليم والعلوم في العراق. وبمعنى آخر فإن أمريكا الرسمية تصفعك على خدك الأيمن ومن ثم تأتي أمريكا الشعبية لتقبلك على خدك الأيسر حتى تظل محتارا أعدوة هي أمريكا أم صديقة.<br />
<br />
ومن نافلة القول أن الإغواء بالعلوم يلزمه بالطبع معرفة اللغة الإنجليزية.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ولا يجب أن نعتقد أن الترويج لأمريكا عن طريق اللغة الإنجليزية والعلوم الأمريكية أمر دبر بليل ليصعب كشفه، فكل ما ذكر أعلاه موجود على صفحات الإنترنت ويكمن الوصول إليه بمجرد نقرة، ولكن المشكلة أن كثيرا منا حين يقرأ لا يكلف نفسه جهد التفكر والتبصر في النصوص والأخبار حتى يستطيع أن يعقل ما يقرأ وحتى يستطيع أن يعرف ما يمكن أن يترتب على شيوع لغات كالإنجليزية والفرنسية بيننا من عواقب ونتائج كارثية لا يسعنا تجنبها سوى بتعريب العقول والعلوم والحياة العامة بكل جوانبها.<br />
<br />
وإذا عدنا إلى صلب المقال وهو فخ اللغة لاستطعنا من خلال النظر في المقال السابق وهذا المقال من استنتاج الفرضية التالية:<br />
<br />
<span style="font-weight: bold;">كلما تمكنا من لغتنا العربية، كلما قلت احتمالية سقوطنا في فخها.<br />وكلما تمكنا من لغة أجنبية، كلما ازدادت خطورة سقوطنا في فخها.</span><br />
<br />
وهذه الفرضية المستوحاة من كلام شيخ الإسلام ابن تيمية عن تأثير اللغة على العقل والخلق والدين لا يمكن إطلاقها على كل اللغات الأجنبية، فاللغة الأردية مثلا لا يمكن أن تشكل خطرا على عقولنا كالخطر الذي يمكن أن تشكله لغات كالإنجليزية أو الفرنسية أو الروسية أو الصينية، وذلك لاختلاف الحضارات التي تنتمي إليها تلك عن اللغات عن الحضارة التي تنتمي إليها اللغة الأردية واللغة العربية.<br />
<br />
كما أن هناك حالات لأشخاص شذوا عن الفرضية كالشهيد <a href="http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%8A%D8%AF_%D9%82%D8%B7%D8%A8">سيد قطب</a> الذي زار أمريكا ودرس فيها ولم يزده ذلك إلا ثباتا على الحق والدين، وكالمرحوم <a href="http://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A3%D9%86%D9%88%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%86%D8%AF%D9%8A">أنور الجندي</a> الذي لم تضعف معرفته باللغة الإنجليزية عزيمته على الجهاد الفكري في سبيل الله. أضف إلى ذلك أنه يمكن الاستفادة من إنجازات الآخرين في حدود وذلك عن طريق استخدام لغاتهم لنقل ما يمكن نقله من المعرفة بعد غربلتها وتعريبها. ولكن الثابت أن ضرر المعرفة باللغات الأجنبية في عصرنا هذا أكبر من نفعها، وذلك لأن المرحلة التاريخية التي نمر بها حاليا تتطلب الانغلاق أكثر من الانفتاح.<br />
<br />
وعليه فإن تعلم اللغات الأجنبية يجب أن ينحصر في فئة محددة تعرف الهدف من استخدام تلك اللغات. كما يجب على هذه الفئة أن تكون محصنة عقائديا وفكريا وثقافيا. وبهذا يكون تعلم اللغات من فروض الكفايات حسب ما <a href="http://www.qaradawi.net/site/topics/article.asp?cu_no=2&item_no=7503&version=1&template_id=230&parent_id=17">ذكره</a> الشيخ القرضاوي في فتوى له. <br />
<br />
وحتى نحقق هذا الهدف فإن تعليم اللغات الأجنبية لهذه الفئة لا يجب أن يبدأ سوى في مرحلة عمرية متأخرة نسبيا يحددها التربيون، والغرض من هذا التأخير هو أن يعطى أفراد هذه الفئة وقتا كافيا للانعزال والانغماس في مشاكل مجتمعاتهم العربية حتى يتمكنوا من التعرف عليها جيدا وفهم احتياجاتها لكي تكون هناك أهداف محددة لعملية نقل العلوم من اللغات الأجنبية إلى اللغة العربية، ولكي يتمكن هؤلاء الأفراد من خلال هذا الانعزال من أن يحصنوا أنفسهم عقائديا وفكريا وثقافيا. وبالطبع فإن أحد أهداف هذا التأخير هو عدم تمكين هؤلاء الأفراد من الإتقان التام للغات الأجنبية كما يحدث مع خريجي المدارس الأجنبية الذين عادة ما تكون معدلات التغريب والاستلاب بالأمركة والفرنسة بينهم في أوجها. <br />
<br />
وختاما فإنه يتعين علينا أن نتوخى الحذر حتى لا نقع في فخ اللغات الأجنبية وحتى لا تدخل الأفكار الهدامة عقولنا وتعشعش فيها إلى أن نؤمن أنه لا رب سوى الغرب.<br />
<br /></div>
</div>محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-19171794962189346872010-01-25T11:54:00.003+08:002011-12-04T00:48:07.891+08:00فخ اللغة: الجزء الأول<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<object height="344" width="425"><param name="movie" value="http://www.youtube.com/v/lA3QIrkp-3c&hl=en_US&fs=1&">
</param>
<param name="allowFullScreen" value="true">
</param>
<param name="allowscriptaccess" value="always">
</param>
<embed src="http://www.youtube.com/v/lA3QIrkp-3c&hl=en_US&fs=1&" type="application/x-shockwave-flash" allowscriptaccess="always" allowfullscreen="true" width="425" height="344"></embed></object><br />
<br />
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
<br />
في الشهر الماضي شاهد اللبنانيون والعرب رئيس الوزراء اللبناني سعد الحريري يلقي بيان حكومته الأول أمام البرلمان اللبناني، وشاهدوا أيضا كيف قام الحريري بارتكاب أخطاء لغوية يندى لها الجبين في هجاء ونطق بعض الكلمات التي وردت في خطابه. ومن <a href="http://www.moheet.com/show_files.aspx?fid=326592">أمثلة ذلك</a> قوله ستنننتجها بدلا من ستنتهجها، والتكنوجيا المعلومة بدلا من تكنولوجيا المعلومات، تينمويهما بدلا من تقييمهما. (شاهد أخطاء الحريري في المقطع المرفق أعلاه).<br />
<br />
ولقد تسببت فداحة تلك الأخطاء في تقليل اهتمام المتابعين للخطاب بمحتواه، وذلك بسبب تشويش تلك الكارثة اللغوية على قدرة المتابعين على التركيز على مضمون كلمة الحريري. فبدلا من أن ينصت النواب اللبنانيون إلى البيان الوزاري راحوا يضحكون على رئيس وزرائهم الجديد، ووقعوا بذلك في فخ كثيرا ما تنصبه اللغة لنا عندما يكون مستخدمها غير قادر على التحدث بها بصورة فعالة. وبذلك أطاحت قباحة الشكل بأهمية الجوهر.<br />
<br />
وليس شرطا أن يقع أحدنا في فخ اللغة بسبب عجزه عن استخدامها بشكل صحيح وفعال، إذ يمكن لأحدهم أن ينصب فخا بلغة جميلة منمقة تحتوي على ألفاظ رائعة ولكن محتواها إما ضعيف أو مكرر أو هدام. وبخصوص ذلك يقول الأستاذ ماجد عرسان الكيلاني في بحث له بعنوان "<a href="http://tafsir.org/vb/showthread.php?p=92641">نظرية المعرفة في التربية الإسلامية</a>" التالي:<br />
<br />
إن الحديث الذي يروى عن الرسول صلى الله عليه وسلم والذي يقول: ((إن من البيان لسحرًا)) هذا الحديث لم يرد بصيغة المدح كما يشاع فيها خلاف وإنما ورد في معرض الذم لهذا الأسلوب من الأداء اللغوي، كما ورد عن مسلم والإمام أحمد وغيرهما من المحدثين؛ حيث ذكروا أن رجلا نهض ليمدح الرسول بأسلوب بياني شاعري، فلم يعجب ذلك الرسول ورد على الرجل: أن تكلم كلامًا عاديا مما يتكلم به الناس، ثم علق قائلاً: ((إن من البيان لسحرًا))؛ أي: شبه السحر في زيفه وأثره.<br />
<br />
ومن هنا يتضح أن اللغة يمكن أن تكون فخا نقع فيه سواء كانت ضعيفة تشوبها الأخطاء والعلل أو محشوة بجزيل الألفاظ والعبارات. وكلاهما يصرف المستمع عن المحتوى. وربما لهذا السبب لم يعلم الله رسوله الشعر، ولكنه آتاه جوامع الكلم، حتى يتحقق له صلى الله عليه وسلم التوازن المطلوب، بحيث لا يضيع لب رسالة الإسلام بين أحاديث ركيكة أو شعر منمق.<br />
<br />
ولا يجب أن يفهم من كلامي هذا أنه ينبغي أن نشطب الشعر وغيره من الفنون من قاموس حياتنا، فالقول بهذا يعد بمثابة دعوة لانتحار ثقافي. ولكن لكل مقام مقال، فالشعر والنثر والخطابة لهم مجالات يستخدمون فيها بحيث يعودون بالنفع على الأمة كما كان الحال مع حسان ابن ثابت وكعب ابن زهير. ولكنهم لا ينبغي أن يستخدموا لتغليف الأفكار بغلاف جميل مبهر من أجل خداع المتلقين وتضليلهم عن طريق إقناعهم بأهمية فكرة هزيلة أو صحة رأي هدام. وباختصار فإننا يجب أن نوازن بين حديث "إن من البيان لسحرا" وحديث "إن من الشعر لحكمة".<br />
<br />
كما لا ينبغي للقارئ أن يستنتج أن الوقوع في فخ اللغة أمر حتمي، إذ يمكن لكل منا إذا أمعن النظر في الكلام أن يستخلص محتواه ويميز صالحه من طالحه. وقد يكون القيام بذلك أصعب إذا كان البيان سحرا، ولكننا في نهاية المطاف نتعامل مع كلام ملقى أو مكتوب بلغتنا الأم التي نشأنا عليها، ولكل منا فرصة متساوية لإتقانها والتمكن منها والإلمام بتفاصيلها لدرجة نتمكن من خلالها من تمييز المضمون الغث من السمين دون أن نقع في فخ اللغة الجميلة الساحرة التي قيل أو كتب بها. <br />
<br />
ولكن قدرة التمييز تلك تضعف بصورة كبيرة ومؤثرة عندما نتعامل بلغة أجنبية، إذ تحيط بنا الأفخاخ اللغوية من كل حدب وصوب، مما يؤدي إلى طغيان الشكل على الجوهر. وعندما يتحدث أحدنا بلغة أجنبية يصغي الكثيرون منا إلى طريقة نطق المتحدث ومدى إجادته لقواعد وتراكيب تلك اللغة أكثر من تركيزهم على مضمون ما يقول، وذلك لأن إتقانه لتلك اللغة محل شك، وهذا طبيعي، لأنها ببساطة شديدة ليست لغته الأم. وهذا أمر بديهي يعرفه الجميع ويتغافل العديد منا عما يترتب عليه من نتائج، وخصوصا على المدى البعيد، وذلك بسبب نظرتنا القاصرة التي لا تمكننا من التبصر في عواقب الأمور.<br />
<br />
وعليه فإن فخ اللغة الأم أهون بكثير من فخ اللغة الأحنبية، إذ أن فرصتنا في تجنبه أكبر بكثير من إمكانية تجنب فخ لغة أجنبية غريبة علينا كثيرا ما يؤدي الحديث بها من قبل غير أهلها إلى أن يكون سؤال "كيف تحدث؟" أكثر أهمية من "ماذا قال؟".<br />
<br />
<br />
<br /></div>
</div>محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-39893330416123589352009-12-31T12:33:00.005+08:002016-03-07T18:35:26.566+08:00هوية العلوم<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
يعتقد الكثيرون في عصرنا هذا أن العلوم لا هوية لها ولا ملة، و أن العلم الياباني لا يختلف عن نظيره الصيني ولا عن علوم الغرب. وبالرغم من أن هذا الاعتقاد ليس بجديد، إلا أن رياح العولمة والمبشرين بها زادوا من رسوخها في أذهان الكثيرين إلى درجة جعلت العديد منا يؤمن بحيادية العلوم ويظن أن الثقافة لا تساهم في تطويرها ولا بلورتها ولا تدخل في تفاصيلها.<br />
<br />
وبناء على ذلك الاعتقاد استنتج الكثيرون أن العلم يمكن استيراده كما هو دون الحاجة إلى تمحيصه والتمييز بين ما يمكن نقله دون تعديل يذكر، وما يمكن نقله مع القليل أو الكثير من التعديلات، وما لا يمكن نقله إطلاقا. وانطلاقا من ذلك الاستنتاج ذهب البعض إلى أنه لا فرق بين تدريس العلوم بالإنجليزية والفرنسية وبين تدريسها بالعربية، فالعلم، حسب رأيهم، لا يحمل جواز سفر.<br />
<br />
ولست أدري بالتحديد من أين أتى البعض بتلك الفكرة، فربما تأثر البعض بالقوة الناعمة الأمريكية وبالترويج المستمر من قبل بعض أبناء جلدتنا لإنجازات الآخرين حتى صار من العسير التمييز بين ما هو إنساني مشترك بين بني البشر وما هو مرتبط بالخصوصية الثقافية لشعب أو حضارة ما.<br />
<br />
ولذا فإنه ينبغي علينا أن ننظر إلى الأمثلة التالية حتى ندرك أن المجتمعات المنتجة للعلوم، وخصوصا الناجحة منها، تؤثر بشكل فعال مباشر أو غير مباشر على العلم، وذلك على مستويين على الأقل:<br />
<br />
١- تؤثر العوامل الاجتماعية والسياسية والاقتصادية والثقافية والدينية وغيرها من العوامل على <b>أولويات البحث العلمي</b> لدى كل مجتمع. وهناك شواهد عدة على ذلك قد يكون من أشهرها نظرية دارون التي، بغض النظر عن الاتفاق أو الاختلاف معها، لم تكن لترى النور سوى في عصر أصبحت فيه قصة نبي الله آدم وزوجه حواء حسب النصوص الدينية المتبناة من قبل الكنيسة رواية لا يمكن لعقل دارون وأتباعه أن يصفوها بالعلمية حسب معاييرهم.<br />
<br />
أما في القرن العشرين فإننا نجد كما <a href="http://www.islamonline.net/servlet/Satellite?c=ArticleA_C&pagename=Zone-Arabic-News/NWALayout&cid=1172571435482">تذكر</a> الأستاذة فاطمة الزاهراء كفيف في بحث لها بعنوان "الطبيعة الأيديولوجية للعلم الغربي" أن الأفكار والعقائد السائدة في المجتمع وجهت العلم والباحثين بصورة فعالة. ومثال ذلك كما تقول تطور العلوم الفيزيائية نتيجة سياسات الحرب الباردة بين المعسكر الشرقي بزعامة الاتحاد السوفيتي والمعسكر الغربي بقيادة الولايات المتحدة الأمريكية.<br />
<br />
ولم يتغير ذلك التأثير حتى يومنا هذا، ففي شهر أبريل من عامنا هذا <a href="http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/0,1518,619571,00.html">احتج</a> العديد من المدافعين عن حقوق الشواذ جنسيا قبيل مؤتمر علمي في ألمانيا أدرج على جدول أعماله بحثين حول معالجة الشذوذ الجنسي. وهذا كما يعرف الكثيرون أمر مستهجن في الخطاب الغربي، الرسمي منه على الأقل، وذلك لاعتقادهم بأن الشذوذ الجنسي ليس بمرض. ومن ثم فإن الخوض في أبحاث من هذا القبيل يؤدي بالباحث إلى الاصطدام بعقيدة المجتمع، مما يصعب من مهمته البحثية ويجعل من الحصول على الأموال اللازمة لإجراء بحثه أمرا عسيرا حتى وإن توفرت الحرية العلمية. والقوانين كما نعرف ليست فقط تلك المنصوص عليها كتابة، وإنما هي أيضا الأعراف المفهومة ضمنيا من قبل أفراد المجتمع.<br />
<br />
وتأثير المجتمع على أولويات البحث أمر طبيعي، وهو ليس صفة غربية كما قد يستنتج البعض من الأمثلة التي وردت أعلاه، فقد كان ذلك التأثير حاضرا وبقوة في الحضارة الإسلامية. و<a href="http://www.aljazeera.net/NR/exeres/CD5DA479-83DD-4671-B8D2-C9DA2DEE8C11.htm">يذكر</a> الأستاذ غازي التوبة أن تطوير النحو العربي كان من أجل خدمة القرآن وحفظه من التحريف واللحن، كما أن جانبا مهما من علوم الجبر والرياضيات طور من أجل حل مشاكل توزيع الميراث وجباية الخراج وتحديد أنصبة الزكاة.<br />
<br />
٢- المستوى الثاني الذي يؤثر فيه المجتمع على العلم هو <b>الجانب التطبيقي للعلوم</b>، وهو أمر يبدو فيه تأثير المجتمع واضحا لأن التطبيق يفضي إلى منتجات ملموسة أو محسوسة، مما يسهل رؤية أثر الاختلافات بين مجتمع وآخر على تلك المنتجات.<br />
<br />
ولذا فإننا نكتفي بمثال واحد أورده الأستاذ أبوزيد المقرئ الإدريسي في محاضرة له بعنوان <a href="http://www.youtube.com/watch?v=SUplu0_8q5U">صناعة الحضارة</a>. ويذكر فيها كيف أن الاستعانة بأحد المعماريين الغربيين لبناء مسجد في الكويت أدى إلى قيام ذلك الرجل بتصميم مسجد اتضح عند قرب اكتمال بنائه أنه على شاكلة كنيسة، مما اضطر القائمين على المشروع إلى هدم جزء كبير من المسجد وإعادة البناء من جديد، وهو أمر كان يمكن تفاديه بسهولة لو لم يترك أصحاب الشأن الحبل على الغارب للمهندس. وكما يقول الأستاذ الإدريسي فإن تلك الفضيحة لم تكن مؤامرة كما قد يزعم البعض، ولم يرد بالضرورة ذلك المعماري تعيس الحظ أن يسيء للمسلمين، وإنما تصور الرجل لدور العبادة، وهنا بيت القصيد، متأثر بالبيئة التي نشأ فيها حيث تكثر الكنائس.<br />
<br />
<br />
وبعد سرد تلك الأمثلة لا يجب على القارئ أن يهرع إلى اتهام الآخرين بعدم الموضوعية، فهم، كما <a href="http://bookssay.blogspot.com/2009/12/blog-post.html">يبين</a> الأستاذ ماجد عرسان الكيلاني في حديثه عن الغرب، لا يعملون إلا لحسابهم أولا وأخيرا، وليسوا ملزمين بالإنسانية جمعاء. ولذا فإنهم لا يكادون يرعون علما لا يساهم في رقيهم هم بالدرجة الأولى، وهذا حقهم، فكل يغني على ليلاه، وما ليلانا كليلاهم.<br />
<br />
ومن هنا ينبغي أن نعي أن للعلوم هوية، وأن استيرادها دون غربلتها ومعرفة تأثيرات المجتمعات التي نشأت بها عليها فعل يتصف بقصور النظر والسذاجة والصبيانية إن صح التعبير. ولذا فإن أقل ما يجب أن نقوم به بصفتنا أمة متخلفة لا ترغب في الانغلاق على ذاتها ولا تريد إنتاج علمها بسواعد أبنائها أن نمحص العلوم التي تردنا من الخارج لنميز بين ما يمكن نقله لطبيعته الإنسانية المشتركة بين أبناء آدم وبين ما هو ذو خصوصية ثقافية لشعوب الأرض المختلفة عنا. فالوهن الذي نعيشه لا يشل كل قدراتنا ولا يلغي هامش المقاومة لدينا، ولا يعقل أن نتعامل مع كل الأمور بمنطق "إما إفراط او تفريط" لمجرد أننا حالنا حال سرحان عبد البصير لم نعد نطيق التعامل مع اللون الرمادي. وكوننا ضعفاء مهيضي الجناح لا يعني أن نبقي أبوابنا مفتوحة على مصراعيها أما كل من هب ودب، فحتى بعض العاهرات يخترن زبائنهن.</div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-2582613385584880999.post-65001905852184398552009-11-10T06:54:00.005+08:002012-09-30T07:31:50.667+08:00شيء من الانغلاق<div dir="rtl" style="text-align: right;" trbidi="on">
<div dir="rtl" style="text-align: right;">
"الفرنسية غنيمة حرب"، هكذا وصف الكاتب الجزائري الراحل <a href="http://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%83%D8%A7%D8%AA%D8%A8_%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D9%86">كاتب ياسين</a> اللغة الفرنسية التي كانت أحد أدوات احتلال الأراضي والعقول، وهكذا ينظر إليها وإلى غيرها من اللغات الأجنبية الكثيرون منا في عصرنا هذا. ويمكن إرجاع هذه النظرة إلى الآراء التي ما انفكت تردد أن التمكن من لغات الأمم المتطورة أحد أهم مفاتيح التقدم بالنسبة لعالمنا العربي، وذلك لأن تلك اللغات بوابتنا نحو التعرف على أحدث ما وصلت إليه دول العالم المتقدمة من اختراعات وإبداعات. وهذا هو الوجه الحسن لمعرفة تلك اللغات. ولكن هل فكرت عزيزي القاريء فيما إذا كان هناك جانب سلبي لإعطاء تلك اللغات ذاك القدر الهائل من الأهمية كما يحدث في العديد من الدول العربية. إذا نظرنا حولنا فسنجد أن التمكين للغات الأجنبية في بلادنا يحد بشكل كبير من الإبداع المحلي، وذلك من جوانب ثلاث على الأقل:<br />
<br />
١- <span style="font-weight: bold;">الجانب اللغوي</span>: يؤدي فرض اللغات الأجنبية في مجتمعاتنا إلى جعل اللغة العربية لغة كسيحة لا تتطور بالسرعة الكافية ولا بالكفاءة المطلوبة. وهذا كما يعرف الجميع لا يحدث بسب فقر اللغة العربية، بل بسبب إقصائها عن العديد من القطاعات الحيوية في أغلب بلداننا. ونتيجة لهذا الإقصاء تظل المعاجم التي تصدرها مجامع اللغة العربية حبيسة الرفوف لا تجد من يستخدمها، كما تبقى المقررات الجامعية التي تصدر باللغة العربية ضعيفة الانتشار بسبب رفض أغلب الكليات العلمية التدريس باللغة العربية، وكثيرا ما يؤدي هذا إلى حبس اللغة العربية داخل حلبة العلوم الدينية والأدبية وتكريس فكرة أنها لا يمكن أن تصبح لغة للعلوم الدقيقة. وباختصار فإن لغة لا تستخدم لا تتطور.<br />
<br />
أضف إلى ذلك أن الحضور الطاغي للغات الأجنبية يشوش على السليقة اللغوية لأبناء العربية مما يتسبب في ظهور ترجمات غربية لمصطلحات ومفاهيم لا يفهمها إلا المتبحر في اللغة الأجنبية المنقولة منها تلك المصطلحات والمفاهيم، بالإضافة إلى ترجمات لا تتناسب مع نسق اللغة العربية وثقافة متحدثيها (راجع <a href="http://www.atinternational.org/forums/showthread.php?t=489">دراسات الدكتور علي درويش</a> للاستزادة).<br />
<br />
٢- <span style="font-weight: bold;">الجانب الاقتصادي</span>: إن من آثار تهميش اللغة العربية في مجتمعاتنا وإعطاء الأولوية للغات الأجنبية أننا نجد أن هناك العديد من الوظائف التي يشترط على المتقدمين إليها أن يتقنوا لغة أجنبية كالإنجليزية أو الفرنسية. ويؤدي هذا إلى حصر فرصة الحصول على وظيفة جيدة بمن يتحدثون لغة أجنبية وهم أقلية، واستبعاد من لا يتحدثون سوى العربية وهم الأغلبية. وبذلك تقل فرص الاستفادة من المبدعين لأن الشركات تختار موظفين من عدد محدود بدلا من فتح المجال أمام عدد أكبر.<br />
<br />
وقد يقول قائل أن هناك وظائف يحتاج الموظف فيها إلى لغة أجنبية بالفعل، وهذا صحيح. ولكننا إذا أمعنا النظر في سوق العمل لوجدنا أن الوظائف التي تتطلب حقا إتقان لغة أجنبية قليلة، أما باق الوظائف فيمكن إنجازها باللغة العربية دون غيرها شريطة أن يتم فرض لغتنا في جميع مناحي الحياة، فثمة فرق هائل بين الحاجات الضرورية والاحتياجات المصطنعة.<br />
<br />
وأحيانا يصل الشطط والتنطع بالبعض إلى اشتراط لغة أجنبية كالإنجليزية دون وجود أدنى حاجة إليها. ومثال ذلك ما ذكرت في <a href="http://languageandglobalization.blogspot.com/2009/03/blog-post_21.html">مقال سابق</a> عن إحدى الجامعات السعودية التي اشترطت على المتقدمين لشغل وظائف تدريس اللغة العربية والعلوم الشرعية إجادة اللغة الإنجليزية. والأدهى من ذلك أن إحدى المستشفيات السعودية طلبت ذات الشيء ممن يودون التقدم لشغل <a href="http://www.youtube.com/watch?v=JS853nj25pk">وظيفة صياد عقارب وأفاع</a>.<br />
<br />
٣- <span style="font-weight: bold;">الجانب الاجتماعي</span>: إذا ألقينا نظرة سريعة على عالمنا العربي لوجدنا أن المتأمركين والمتفرنسين فيه عادة ما ينتمون إلى الطبقة الميسورة، إذ أن تلك الطبقة هي من تقوى على تحمل التكاليف الباهظة لنمط الحياة الغربي من تعليم في مدارس وجامعات أجنبية ورحلات إلى الخارج. ونمط حياة كهذا يؤدي إلى انعزال تلك الطبقة، وهي أقلية ذات قوة اقتصادية وفكرية وإعلامية، عن السواد الأعظم من الشعب، مما يؤدي إلى جعل إبداعات تلك الأقلية تدور في فلك الثقافات التي تبنتها وتبنت لغاتها، ومما يصعب بدوره على المجتمع الاستفادة من تلك الإبداعات. أما الأغلبية التي تصارع من أجل كسب لقمة العيش فإن إبداعاتها، إن وجدت، لا تلقى من يتبناها من قبل أفراد النخبة الذين يعيشون <a href="http://www.elkhabar.com/dossiersp/?idc=46&ida=170562&date_insert=20090914&page=redaction">بأجسادهم في العالم العربي وبعقولهم وقلوبهم في أوروبا أو أمريكا</a>. وهنا يكون الاستعمار اللغوي في أوجه.<br />
<br />
ولا أزعم هنا أم كل أفراد النخبة لدينا متغربون، إذ يوجد الكثيرون من صفوة المجتمع من هم مغرسون جسدا وعقلا وفؤادا في الوطن العربي، ولكنهم مع الأسف محاربون من قبل النخب المتأمركة أو المتفرنسة التي تجيد فن الاستقواء بالخارج.<br />
<br />
إن على العاقل أن يعمل عقله ويطرح السؤال التالي: إذا كان نفع اللغات والثقافات الغربية أكبر من ضررهما، فلماذا يحاول الغرب الذي بيننا وبينه الكثير من العداء نشر لغاته وثقافاته في أراضينا؟ هل يحرص الغرب إلى هذه الدرجة على إفادتنا؟ أم على السيطرة علينا؟ ليس لدي جواب شاف على هذه السؤال، ولكني أعتقد أن الانفتاح بلا رقيب في زمن الضعف يؤدي إلى كوارث أشد خطرا من عواقب الانغلاق.<br />
<br />
قبل أن أنهي هذا المقال أحيل الحديث إلى الشاعر الكويتي حمود البغيلي الذي يوجه صرخة تحذيرية لدعاة الانفتاح من خلال أبيات يقول فيها:<br />
<br />
عجيب أمر أمتنا عجيب ... تروضنا ليركبنا الغريب<br />
وتحرقنا كعود المسك قهرا ... ليخرج منه للأغراب طيب<br />
فقل للطالبين اليوم علما ... من السفهاء: ويحكموا أجيبوا<br />
متى كان السفيه يدر علما ... ليلقفه على شغفٍ أديب<br />
اذا لصق القراد بضرع شاة ... فلا يرجى من الشاة الحليب<br />
<br /></div>
</div>
محمد إدريسhttp://www.blogger.com/profile/06448537205154457030noreply@blogger.com12